«Ελεύθερες» αγορές(γ)

Ανθρώπινες αξίες-αξίες της αγοράς

Ο άνθρωπος σαν είδος έχει-πλάι στη βιολογική του εξέλιξη-και μια ιστορική εξέλιξη πίσω του. Το ίδιο και οι αξίες του. Υπόκεινται σε μια ιστορική εξέλιξη και σε κάθε εποχή υπήρχαν κυρίαρχες και μη αξίες. Υπάρχουν όμως κάποιες αξίες που τον συνοδεύανε πάντα και είναι διαχρονικές σε όλα τα στάδια της εξέλιξής τους. Μια από αυτές είναι και η αξία της ελευθερίας, που και στην εποχή του καπιταλιστικού κοινωνικού παραδείγματος είναι από όλους αποδεκτή. Στη φάση μάλιστα του «νεοφιλελεύθερου» κοινωνικού προτύπου, η ελευθερία αναγορεύεται σε κυρίαρχη αξία και από τους κρατούντες-τους έχοντες την εξουσία δηλαδή.
Πως γίνεται όμως μια κυρίαρχη στις διανθρώπινες σχέσεις αξία, όπως η ελευθερία να μετατρέπεται στο αντίθετό της, όταν πρόκειται για τις οικονομικές σχέσεις; Γενικότερα: οι αξίες που υποτίθεται καθοδηγούν τις ανθρώπινες σχέσεις, στο πεδίο της οικονομίας της αγοράς παίρνουν άλλη μορφή. Ας συγκρίνουμε τις αντίστοιχες αξίες:
Στις καθημερινές μας σχέσεις(1), όπως π.χ. στις φιλικές, αισθανόμαστε καλά και υπέροχα, αν μοιραζόμαστε αξίες όπως εμπιστοσύνη, ειλικρίνεια, κατανόηση, συμπάθεια, αλληλοεκτίμηση, συνεργασία, αλληλοβοήθεια κ.λπ.
Στην «ελεύθερη» αγορά επικρατούν αξίες όπως η επιδίωξη του κέρδους, ο ανταγωνισμός (2), η μεγένθυνση, η ταχύτητα. Δεν είναι διατυπωμένες καθαρά σε οικονομικούς νόμους, αλλά επιδιώκονται από τους "οικονομικά δρώντες". Ο συνδυασμός αυτών έχει σαν αποτέλεσμα τον εγωισμό, την απληστία, την φιλαργυρία, τη ζήλεια, το αδίστακτο, την ανευθυνότητα, το εφήμερο, το ανικανοποίητο, την καχυποψία κ.λπ. Στην αγορά τη σημερινή: φοβόμαστε πάντα "μη μας ρίξει" ο διπλανός. Δεν μπορεί να παραχθεί εμπιστοσύνη, η υποψία είναι συστημική. Και η υποψία δε μπορεί να είναι η βάση μιας ευημερούσας κοινωνίας, γιατί αυτή απαιτεί το σεβασμό του "κοινωνικού συμβολαίου" της συναίνεσης κάθε φορά. Αν υπάρχει η υποψία ότι μέσω της αγοράς αυτό το συμβόλαιο καταστρατηγείται, αυτό σημαίνει ότι υπάρχει πρόβλημα συστημικό με την αγορά. Γιατί η αγορά έχασε το χαρακτήρα της "αρχαίας αγοράς" και φέρνει σε επαφή μόνο ανταγωνιζόμενα άτομα. Η καχυποψία και ο ανταγωνισμός, ελπίζεται ότι φέρνουν καλύτερη οικονομική απόδοση, αλλά επειδή συνεπάγονται την εκμετάλλευση των αδυναμιών των άλλων, οδηγούν στην ουσία σε μια κοινωνία κατώτερης ποιότητας.
Αυτές οι αντιφάσεις στις αξίες της καθημερινής ζωής και στις αξίες της οικονομικής δραστηριότητας αποτελούν μια πολιτισμική καταστροφή. Δρουν διασπαστικά στον εσωτερικό ψυχισμό κάθε ατόμου και στη κοινωνική συλλογική συνείδηση. Παράγουν ανθρώπους διδιάστατους, σχιζοφρενείς. Διαφορετικά συμπεριφερόμαστε προς τον άλλο, αν πρόκειται για φίλο στη καθημερινότητα ή αν πρόκειται για ανταγωνιστή π.χ. στην αγορά εργασίας , ακόμα και αν έχουμε να κάνουμε με το ίδιο πρόσωπο. Αλλά διαφορετικά αντιδρούμε και σε σχέση με τον εαυτό μας, αν τη μια είμαστε παραγωγοί ενός προϊόντος και την άλλη καταναλωτές του μέσα από την αγορά: σαν παραγωγοί επιδιώκουμε π.χ. τη μεγαλύτερη τιμή διάθεσής του, ενώ σαν καταναλωτές τη χαμηλότερη. Ζούμε δηλαδή στα πλαίσια του καπιταλιστικού δυτικού τρόπου ανάπτυξης ένα σχιζοφρενικό τρόπο ζωής και σαν άτομα και σαν κοινωνία. Για αυτό και οι ψυχικές παθήσεις αναδεικνύονται σε πολιτισμικές ασθένειες και γενικεύονται πια. Για αυτό και το αίσθημα της ανικανοποίησης και αυτοκαταστροφής.
‘Όχι μόνο η οικονομία της συνεχούς ανάπτυξης, αλλά και η κοινωνία του απεριόριστου καταναλωτισμού και ο πολιτισμός της ανευθυνότητας προς τις επόμενες γενιές και την βιόσφαιρα, μας οδηγεί σε ένα είδος διπόλου, που οι πόλοι του απωθούνται και απομακρύνονται και δε θα μπορέσουμε ποτέ να γίνουμε ενιαία όντα με συμπεριφορές και αντιδράσεις ενιαίου προσώπου.
Είναι λοιπόν καιρός να θέσουμε τις βάσεις ενός άλλου πολιτισμού, που θα αποκαταστήσει πάλι το ενιαίο πρόσωπο, μέσα από την απόρριψη του διδιάστατου νεωτερικού ατόμου, μέσα από την απόρριψη του πολιτισμού της ανάπτυξης.

(1)Αν το δούμε και λίγο φιλοσοφικά και θεωρήσουμε σαν υπέρτατη αξία την ανθρώπινη ύπαρξη: αυτή συνεπάγεται την ισότητα στην ανθρώπινη ύπαρξη(δεν μπορεί η αξία μιας ανθρώπινης ύπαρξης να είναι μεγαλύτερη από την αξία μιας άλλης ύπαρξης), η ισότητα αυτή με τη σειρά της οδηγεί στην ισότητα δικαιωμάτων-ελευθεριών-ευκαιριών που απαρτίζουν το αίσθημα της ελευθερίας, άρα πρέπει να έχουμε να κάνουμε με πρόσωπα ίσης αξίας. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί στην εκτίμηση του εγώ = εκτίμηση του εσύ, πράγμα που συνεπάγεται την ισότητα εγώ=εσύ. Και το εσύ όχι μέσω της δικής μου ευημερίας, αλλά: όλοι να θέλουμε το καλό όλων, άρα εμπιστοσύνη , αλληλεγγύη, αλληλοεκτίμηση, αλληλοφροντίδα μεταξύ μας, όλοι να ακούμε και να υπολογίζουμε τις ανάγκες των άλλων κ.λπ. Αυτή τη διαδρομή των ανθρώπινων αξιών μπορούμε να την ακολουθήσουμε,όχι στα πλαίσια μιας μαζικής και απρόσωπης κοινωνίας, αλλά σε μια κοινωνία με δομές ανθρώπινης κλίμακας, σε μια τοπικοποιημένη κοινωνία των κοινοτήτων των προσώπων. Σε μια τέτοια κοινωνία των κοινοτήτων, αν όλοι ευημερούμε-ευτυχούμε τότε και εγώ κερδίζω από αυτό. Αν όμως επιδιώκω κύρια τη δική μου ευημερία, αυτό δεν συνεπάγεται αυτομάτως και την ευημερία-ευτυχία των άλλων, πιθανά οι άλλοι να χάνουν, όπως συμβαίνει στην οικονομία της αγοράς και του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος(ΑΕΠ), όπου ο ένας εξασφαλίζει όλο και μεγαλύτερο εισόδημα(π.χ. γιατρός), επειδή οι άλλοι αρρωσταίνουν όλο και περισσότερο.
(2)ανταγωνισμός: σε ένα μόνο βαθμό σε βοηθά να βελτιώνεσαι ο ίδιος. Σε οδηγεί κύρια να ανακαλύπτεις και να εκμεταλλεύεσαι τις αδεξιότητες και τις αδυναμίες των άλλων και καταπατώντας τους, στην ουσία τους "τραυματίζεις" τη προσωπικότητά τους. Η επιστήμη της "φιλελεύθερης" οικονομίας θεωρεί τον ανταγωνισμό σαν τη καλύτερη μέθοδο για απόδοση-αποτελεσματικότητα, άλλες όμως επιστήμες θεωρούν ότι και για την απόδοση-αποτελεσματικότητα η καλύτερη μέθοδος είναι η συνεργασία. Ο ανταγωνισμός κινητοποιεί με κύριο μηχανισμό τον φόβο μην ενταχθεί κάποιος στους χαμένους και την αμοιβή της ατομικής επιτυχίας και της νίκης. Είναι ένα "εξωτερικό ελατήριο". Το "εσωτερικό ελατήριο" της αυτοβελτίωσης είναι ισχυρότερο. Από ψυχολογική άποψη λοιπόν, οι φιλελευθεροι οικονομολόγοι επιστήμονες θα έπρεπε να αναδείξουν ακριβώς αυτό το ελατήριο, αν θέλουν να προτείνουν τον στόχο της μεγαλύτερης απόδοσης στην οικονομική δραστηριότητα. Το ότι δεν το κάνουν σημαίνει ότι θέλουν να προωθήσουν την ιδεολογία της εξουσίας των λίγων πάνω στους πολλούς.