Η Αποανάπτυξη, ένα μαρξιστικό πρόταγμα;

Σερζ Λατούς

«Ας το πούμε ακόμα πιο καθαρά: το τίμημα που πληρώνουμε για την ελευθερία, είναι η καταστροφή της οικονομίας ως κεντρικής, και στην πραγματικότητα ως μοναδικής, αξίας. Είναι ένα τόσο υψηλό τίμημα; Για μένα φυσικά και όχι: προτιμώ απείρως να έχω έναν καινούριο φίλο από ένα καινούργιο αυτοκίνητο. Προτίμηση υποκειμενική, χωρίς αμφιβολία. Αλλά αντικειμενικά; Εγκαταλείπω οικειοθελώς στους πολιτικούς φιλόσοφους το έργο τού να “θεμελιώσουν” την (ψευτο-) κατανάλωση ως υπέρτατη αξία».
Κορνήλιος Καστοριάδης1

Για να βγούμε από το αδιέξοδο της κοινωνίας της ανάπτυξης, πρέπει οπωσδήποτε να βρούμε μονοπάτια για να χτίσουμε τον άλλο κόσμο, αυτόν της επιλεγμένης λιτότητας και της λιτής αφθονίας, τον οποίο και θεωρούμε εφικτό. Για να γίνει αυτό όμως πρέπει, επίσης, να βγούμε από την τροχιά της «κριτικής» σκέψης, το κληρονομημένο, δηλαδή, δάνειο σκέψης το οποίο αποτελεί θεμέλιο του εμπορίου της αριστεράς, όλης της αριστεράς. Για να ανακαλύψουμε νέους τρόπους να κάνουμε πολιτική, πρέπει να ξανασκεφτούμε την πολιτική και να βρούμε μια διέξοδο στα αδιέξοδα της πολιτικής των πολιτικών. Μια από τις αιτίες, ίσως και η κυριότερη, της αποτυχίας του σοσιαλισμού, είναι η ηγεμονική βούληση μιας αφήγησης και ενός μοντέλου. Όχι ότι δεν υπήρχαν διαφορετικές εκφάνσεις του ηγεμονικού λόγου ανάμεσα στον Λενινισμό, Σταλινισμό, Μαοϊσμό, σε Τροτσκιστές και σε σοσιαλδημοκράτες, αλλά κάθε ρεύμα σκέψης και κάθε συγκεκριμένο μοντέλο υπήρξε ανίκανο να συλλάβει την ποικιλομορφία της αλήθειας και την ποικιλία συγκεκριμένων λύσεων. Βεβαίως, ο Μαρξ στο διάσημο γράμμα του στην Βέρα Ζασσούλιτς του 1881, θίγει την πιθανότητα μιας άμεσης μετάβασης από την παραδοσιακή ρωσική αγροτική κοινότητα, την mir, στο σοσιαλισμό, χωρίς ενδιάμεσο πέρασμα από το στάδιο του καπιταλισμού. Η πιθανότητα ενός τέτοιου διαφορετικού δρόμου θα επαναληφθεί στην Αφρική μετά τις ανεξαρτησίες των κρατών και θίγεται εκ νέου στην περίπτωση των Ζαπατίστας και των ιθαγενών κοινοτήτων του Μεξικού2. Βέβαια, ξέρουμε ότι 10 χρόνια μετά τον θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς εμφανίζεται πολύ πιο σκεπτικός γύρω από το θέμα, και 20 χρόνια αργότερα, ο Λένιν κατέκρινε σκληρά, θεωρητικά και πρακτικά αυτές τις «παρελθοντολογίες» τις οποίες ο Στάλιν όφειλε να εκκαθαρίσει άσπλαχνα. Οι διάφοροι «υπαρκτοί σοσιαλισμοί» του τρίτου κόσμου δεν ήταν καθόλου πιο χαλαροί απέναντι στις προ-καπιταλιστικές κοινωνικές δομές. Ο «σοσιαλιστικός» εκσυγχρονισμός παραμέρισε το παρελθόν με περισσότερη βία και επιμονή απ’ ό,τι ο καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός, διευκολύνοντας έτσι το έργο της υπερ-φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η οποία ακολούθησε τις αποτυχίες των σοσιαλιστικών εμπειριών. Η εξαιρετική ποικιλομορφία των κατευθύνσεων και των φωνών του πρώτου σοσιαλισμού (που έχασαν την ηθική τους νομιμότητα στο όνομα του ρομαντισμού και της ουτοπίας) είχαν, στην πραγματικότητα, περιοριστεί μέσα στην ενιαία σκέψη του ιστορικού, διαλεκτικού και επιστημονικού υλισμού. Έκτοτε, η ανεκτικότητα της πλειοψηφίας δεν είναι παρά μια πρόσκαιρη τακτική υποχώρησης ενώ το μόνιμο καθεστώς είναι η αδιαλλαξία.

Και εντούτοις, θα μπορούσε παράδοξα να παρουσιάσει κανείς την αποανάπτυξη ως ένα ριζικά Μαρξιστικό πρόταγμα, πρόταγμα το οποίο ο μαρξισμός (πιθανά και ο ίδιος ο Μαρξ) θα πρόδιδε. Η ανάπτυξη, στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά η χυδαία εκδοχή αυτού που ο Μαρξ ανέλυσε ως απεριόριστη συσσώρευση του κεφαλαίου, πηγή όλων των αδιεξόδων και αδικιών. Όλα ή περίπου όλα βρίσκονται στη διάσημη φόρμουλα που αναφέρουν και σχολιάζουν συχνά (και τελικά αποκηρύσσουν) οι φύλακες του ναού: «Συσσωρεύστε, συσσωρεύστε, είναι ο νόμος και οι προφήτες!». Η ουσία του καπιταλισμού έγκειται στη συσσώρευση του κεφαλαίου μέσω της εκμετάλλευσης της υπεραξίας της εργασίας. Η αποκόμιση ενός ικανοποιητικού κέρδους είναι μια προϋπόθεση της συσσώρευσης η οποία δεν έχει άλλο σκοπό από την επίτευξη ενός ακόμα μεγαλύτερου κέρδους. Αυτή η λογική, υπογραμμίζει ο Μαρξ, επιβάλλεται στους κεφαλαιοκράτες και όσοι δεν την υιοθετήσουν θα εξουδετερωθούν λόγω του ανταγωνισμού των κεφαλαίων. Τελικά, λέγοντας ότι η ανάπτυξη ή η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι το καύσιμο του καπιταλισμού, καταλήγουμε στο ότι ο σκοπός του είναι η αναζήτηση του κέρδους. Ο σκοπός και τα μέσα είναι εδώ εναλλάξιμα. Το κέρδος είναι ο σκοπός της συσσώρευσης του κεφαλαίου, όπως και η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι ο σκοπός του κέρδους. Μιλώντας συνεπώς για μια καλή ανάπτυξη ή για μια καλή συσσώρευση του κεφαλαίου –όπως για παράδειγμα μια μυθική «ανάπτυξη που τοποθετείται στην υπηρεσία μιας καλύτερης ικανοποίησης των κοινωνικών αναγκών»3– είναι σα να λέμε ότι υπάρχει ένας καλός καπιταλισμός (για παράδειγμα πράσινος, ή βιώσιμος/διαρκής) με μια καλή εκμετάλλευση. Για να βγούμε από την κρίση, η οποία είναι τόσο οικονομική όσο και οικολογική, πρέπει να βγούμε από αυτή τη λογική της συσσώρευσης του κεφαλαίου χωρίς τέλος και της υπαγωγής των αποφάσεων στη λογική του κέρδους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η αριστερά, υπό την απειλή της αποκήρυξης, θα πρέπει να συγκατατεθεί ανεπιφύλακτα στις θέσεις της αποανάπτυξης.

--------------------------------------------------------------

1 Κορνήλιος Καστοριάδης “Δημοκρατία και σχετικισμός”. Συζήτηση με τον Mauss, Χίλιες και μια νύχτες, Παρίσι 2010
2 Για την Αφρική, Guy Belloche, Το αγροτικό ζήτημα στην Αφρική, Karthala 1982. Για το Μεξικό, Jérôme Baschet, “Η εξέγερση των Ζαπατίστας” Champs Fammarion, 2005.
3 Alain Beitone et Marion Navarro, σελίδα 6, «Décroissance: le poids des mots, le choc des idées» αναρτημένο στην ιστοσελίδα του περιοδικού MAUSS (www.larevuedumauss.com).