Επιστροφή προς τα ... μπρος!

Επιστροφή προς τα ... μπρος!

ΕΝΑΣ ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΦΙΚΤΟΣ

ΕΝΑΣ ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΦΙΚΤΟΣ
ΝΑ ΘΕΜΕΛΕΙΏΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΌ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΙΣΌΤΗΤΑΣ

Αποανάπτυξη-Τοπικοποίηση -Αυτονομία- Άμεση Δημοκρατία-Ομοσπονδιακός Κοινοτισμός

Τον Μάιο του 2020, μια ομάδα περισσότερων από 1.100 υποστηρικτών της «Αποανάπτυξης», υπέγραψε ένα μανιφέστο καλώντας τις κυβερνήσεις να αδράξουν την ευκαιρία και να στραφούν προς ένα «ριζικά διαφορετικό είδος κοινωνίας, αντί να προσπαθούν απεγνωσμένα να θέσουν ξανά σε λειτουργία την «καταστροφική ανάπτυξη». Η Συνδημία του κοροναϊού δείχνει ότι θα χρειασθεί να γίνουν μεγάλες αλλαγές, αν δεν θέλουμε να πάμε στην κατάρρευση! Ειδικά για την μετά-COVID Ελλάδα: Για να ξεφύγει η χώρα από τη μέγγενη των χρεών, από την φτωχοποίηση και το πολιτισμικό αδιέξοδο, καθώς και από την κατάθλιψη και την μεμψιμοιρία στην οποία έχει πέσει ο πληθυσμός της-ιδίως μετά το σοκ της πανδημίας και τον εγκλεισμό του στα σπίτια- θα χρειασθεί, μετά το πέρασμα της καταιγίδας, να αναπτερωθεί το ηθικό του μέσα από μια στροφή προς μια ενδογενή παραγωγική ανασυγκρότηση . Εφαλτήρας μπορεί να γίνει ο αγροδιατροφικός τομέας και στη συνέχεια ο μεταποιητικός ένδυσης- υπόδησης, ο ενεργειακός και ο ήπιος ποιοτικός τουρισμός να την συμπληρώσουν. Είναι μια εναλλακτική στη σημερινή κυρίαρχη κατεύθυνση, που δεν χρειάζονται κεφάλαια, ξένες επενδύσεις, χωροταξικά σχέδια, υπερτοπικές συγκεντρώσεις, μεγαλεπήβολα και εξουθενωτικά μεγέθη και ρυθμούς. Η κατεύθυνση της Αποανάπτυξης-Τοπικοποίησης -Αυτονομίας- Άμεσης Δημοκρατίας-Ομοσπονδιακού Κοινοτισμού θα μπορούσε να είναι η διέξοδος για την χώρα, στην μετά-COVID εποχή!

Δευτέρα 21 Φεβρουαρίου 2022

Τι είναι η ανθρώπινη συνείδηση;

 Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα χρησιμοποιούμε τον νου μας, σκεφτόμαστε. Έτσι, ο νους και ο εγκέφαλος είναι το βασικό ανθρώπινο υλικό όργανο το οποίο έχει να κάνει με την έννοια της συνείδησης η οποία σαν φιλοσοφική έννοια προβληματίζεται γύρω από τον νου, το σώμα, καθώς και τις μεταξύ τους σχέσεις.

Από τον Descartes και μετά, έχουμε έναν δυισμό: από τη μια πλευρά βρίσκονται τα άυλα, υποκειμενικά και συνειδητά, ενώ από την άλλη τα υλικά και φυσικά, που βρίσκονται σε κάποιον χωρόχρονο(σύμφωνα με τον Αϊνστάιν) ή στον κβαντικό χώρο(κβαντική θεωρία). Οποιαδήποτε απάντηση προτείνεται στο παραπάνω ερώτημα, βρίσκεται μεταξύ δύο μονισμών: στην περίπτωση που υπερέχει το νοητικό στοιχείο είναι ο ιδεαλισμός και στην περίπτωση όπου υπερέχει το υλικό, είναι ο υλισμός. Με τις τελευταίες αλματώδεις εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία, κερδίζουν έδαφος οι υλιστικές προσεγγίσεις που αναγάγουν καθετί το «νοητικό» στις υλικές διεργασίες (βιολογία του σώματος). Σύμφωνα με μερικούς νευρολόγους επιστήμονες, η μεγαλύτερη πρόκληση της σύγχρονης επιστήμης του εγκεφάλου είναι να κατανοήσει τον γρίφο που ονομάζεται «συνείδηση».
Καθώς για αυτούς τους επιστήμονες ο νους είναι το αποτέλεσμα των βιολογικών διεργασιών του εγκεφάλου- όπως π.χ. και η πέψη είναι αποτέλεσμα των διαδικασιών του στομάχου-για να υπάρχουν νοητικές λειτουργίες, πρέπει απαραιτήτως να υπάρχουν και αιτιατές εγκεφαλικές λειτουργίες[1]. Για να το θέσουμε απλά: αν υποθέσουμε πως ο νους μας είναι σαν έναν υπολογιστή-πράγμα που κάποιοι αποδέχονται- θα έπρεπε να υποθέσουμε επίσης πως ο νους μας διαθέτει κάτι σαν «λογισμικό». Αυτό συμβαίνει όταν παίρνουμε κυριολεκτικά την παρομοίωση του εγκεφάλου με υπολογιστή.
Επειδή δεν κατανοούμε καλά τον νου, προσπαθούμε να τον παρομοιώσουμε συνήθως με αναφορά στην τρέχουσα τεχνολογία της εποχής, προκειμένου να νιώσουμε πως τον κατανοούμε καλύτερα[2]. Η σημερινή γνωστική επιστήμη μάλλον δεν πρόκειται να πετύχει τους στόχους της, ανιχνεύοντας κάποιου είδους «λογισμικό» μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αυτό όμως δε σημαίνει πως είναι ολωσδιόλου άχρηστη αυτή η ιδέα. Μπορεί να μας μάθει πολλά πράγματα, όπως π.χ. ο συμπεριφορισμός ή η ψυχανάλυση. Παρά τις αστοχίες και τα «αποτυχημένα» φιλόδοξα σχέδια τους, μας βοήθησαν πολύ στο να κατανοούμε καλύτερα τους εαυτούς μας.
Και εδώ φθάνουμε και στον δυισμό των κοινωνικών με τις φυσικές επιστήμες του ανθρώπου. Υπάρχει μια ασυνέχεια ανάμεσα στις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες. Προέρχεται ακριβώς από τον καθαρά νοητικό χαρακτήρα των κοινωνικών και ψυχολογικών φαινομένων σε αντίθεση με τα φυσικά φαινόμενα. Αυτά χαρακτηρίζονται από τον βασικό ρόλο του νου.
Στην ψυχολογία υπάρχει –πέρα από τον ατομικό νου-και το επίπεδο του κοινού νου, δηλαδή ο συνηθισμένος τρόπος που ο «μέσος» κοινωνικός άνθρωπος αντιλαμβάνεται τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, ενώ ταυτόχρονα υπάρχει επίσης και το επίπεδο της νευροφυσιολογίας, με τους νευροδιαβιβαστές, τις συνάψεις τους κ.λπ. Η ψυχοκοινωνική έννοια του «κοινού» νου συνδέεται φυσικά και με την έννοια της συλλογικής κοινωνικής συνείδησης, που επηρεάζεται -πέρα από τη φύση- και από τις επικρατούσες κάθε φορά κοινωνικές σχέσεις στα επίπεδα της άυλης και υλικής παραγωγής, της διανομής και της εξουσίας.
Στη φιλοσοφία των κοινωνικών επιστημών, το κεντρικό ερώτημα είναι γιατί δεν έχει σημειωθεί σε αυτές αντίστοιχη πρόοδος όπως στις φυσικές επιστήμες. «Το γεγονός ότι οι κοινωνικές επιστήμες παίρνουν ενέργεια από τον νου είναι η πηγή της αδυναμίας τους απέναντι στις φυσικές. Αλλά αυτή ακριβώς είναι και η πηγή της δύναμής τους ως κοινωνικές επιστήμες. Αυτό που θέλουμε από τις κοινωνικές επιστήμες, και αυτό που παίρνουμε από αυτές τις καλύτερες στιγμές τους, είναι θεωρίες καθαρής και εφαρμοσμένης προθετικότητας»[3]
Τα φαινόμενα τα οποία μελετούν οι κοινωνικές επιστήμες έχουν αναγνωρισθεί ως τέτοια, πρώτα από τον ανθρώπινο νου, από την πρόθεση του ανθρώπινου νου για να λαμβάνουμε κάποιες αποφάσεις. Αλλά είμαστε ελεύθεροι στη λήψη απόφασης ή όσα κάνουμε είναι εκ των προτέρων προκαθορισμένα; Υπάρχουν αρκετά σαφή δεδομένα σε βάρος της ελευθερίας της βούλησης, εκείνα τα δεδομένα των φυσικών επιστημών τα οποία δείχνουν το πόσο εξαρτημένοι είμαστε από τον φυσικό κόσμο-μέρος του οποίου αναγκαστικά αποτελούμε-πέρα και μακράν από τις προθέσεις και τις επιθυμίες μας.
Σε όλες τις πτυχές της καθημερινής μας ζωής οφείλουμε να παίρνουμε αποφάσεις: μερικές πολύ σημαντικές, άλλες όχι και τόσο, αλλά πάντα μέσα από μια λογική επεξεργασία δεδομένων, που όμως ταυτόχρονα μας προκαλούν και συναισθήματα, μας κάνουν π.χ. να αισθανόμαστε και υπεύθυνοι γι’ αυτές τις αποφάσεις, ακόμη και ένοχοι μερικές φορές. Αναγκαζόμαστε λοιπόν να ζούμε και να συμπεριφερόμαστε σαν να έχουμε ελεύθερη βούληση.
Πώς αυτό συμβιβάζεται με την αιτιοκρατία που κυριαρχεί στον φυσικό κόσμο; Αν έχουμε πραγματική ελεύθερη βούληση, ίσως αυτή να οφείλεται στο ότι ο νους μας μπορεί να προέρχεται από τον χώρο του κβαντικού πεδίου, όπου δεν υπάρχει ακριβής πρόβλεψη και αιτιοκρατία. Όμως η επίγνωση και η συνειδητότητά μας, μπορεί τελικά να είναι το κεντρικό στοιχείο που δείχνει το τι συμβαίνει πραγματικά. Έτσι η κυρίαρχη κοινωνική αντίληψη και συνείδηση είναι και το βασικό στοιχείο  με το οποίο μπορεί μια κοινωνία να πάρει αποφάσεις και να κινηθεί προς την κατεύθυνση ριζικών κοινωνικών αλλαγών.
Η Φύση του ανθρώπου: βιολογία ή κοινωνία;
Το δίλημμα γύρω από το οποίο διεξάγεται σήμερα η συζήτηση είναι αν ο άνθρωπος διαμορφώνεται κύρια από τη βιολογία του ή την κοινωνικοποίησή του
Έχει διατυπωθεί από τους φιλελεύθερους διανοητές το περίφημο αξίωμα της «ιδιοτέλειας»: ο κινητήρας της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου να αποκτήσει πλεονέκτημα έναντι των άλλων, είναι κληρονομημένο από πάντα στο ανθρώπινο DNA. Από φυσικού του ο άνθρωπος «είναι όπως είναι», δηλαδή ανταγωνιστικός, και αυτή του η ιδιότητα δεν είναι κοινωνική κατασκευή. Και επειδή ο σημερινός κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος είναι από τη φύση του και από πάντα έτσι, το ανταγωνιστικό καπιταλιστικό σύστημα της αγοράς του ταιριάζει περισσότερο και δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι καλύτερο, γι αυτό και έχει έλθει το «τέλος της ιστορίας και της πολιτικής».
Το λάθος αυτού του αξιώματος ξεκίνησε από τους κοινωνικούς δαρβινιστές, που στηριζόμενοι στην διατύπωση του Δαρβίνου -στην Καταγωγή των Ειδών(1859)- ότι υπάρχει στη φύση αγώνας για την ύπαρξη και επιβιώνει ο ισχυρότερος, θεώρησαν σαν φυσικό φαινόμενο να επικρατεί ο ισχυτότερος, ο εξυπνότερος κ.λπ. Μεταφράσανε τους ασαφείς όρους του Δαρβίνου σε « αγώνα όλων εναντίον όλων», όπως το διατύπωσε ο Χομπς.
Την ίδια εποχή όμως ο Κροπότκιν, κατάγγειλε την εκμετάλλευση αυτών των «σκοτεινών» όρων και αναρωτιόταν: γιατί να μεταφράζεται ο αγώνας για την ύπαρξη σε αγώνα όλων εναντίον όλων και όχι στον αγώνα στα πλαίσια δυσμενών φυσικών συνθηκών επιβίωσης και ότι κερδιζόταν όχι στρεφόμενος ο ένας εναντίον του άλλου, αλλά αντίθετα συνεργαζόμενος με τους άλλους; (το βίωσε ο ίδιος στη Σιβηρία).
Αυτό που θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια είναι ότι ο τρόπος ζωής των ανθρώπων καθορίζεται με βάση το είναι και το έχειν, που βρίσκονται μέσα στις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Η βιολογική μας ορμή για επιβίωση δυναμώνει την τάση του έχειν, αλλά ο εγωισμός και η τεμπελιά δεν είναι οι μοναδικές έμφυτες ροπές στα ανθρώπινα πλάσματα. Έχουμε και μια έμφυτη και βαθιά ριζωμένη επιθυμία να υπάρχουμε, να εκφράζουμε τις ικανότητές μας, να είμαστε δραστήριοι, να δημιουργούμε σχέσεις με τους άλλους, να ξεφεύγουμε από τη φυλακή του εγωισμού. Η αλήθεια αυτής της πολύπλευρης φύσης μας αποδεικνύεται από τόσες πολλές μαρτυρίες, που θα μπορούσαν να γεμίσουν έναν ολόκληρο τόμο.
Σήμερα η εξελικτική ανθρωπολογία αποδείχνει με μοντέρνα πειράματα ότι ο άνθρωπος μπορεί να μη γεννιέται εγωιστής, αλλά να φτιάχνεται, ενώ η Επιγενετική ισχυρίζεται ότι στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και των ιδιαιτεροτήτων των ανθρώπων συμβάλουν  και η βιολογία (γονίδια) και το περιβάλλον (δηλαδή η εκπαίδευση και η κοινωνικοποίηση) μαζί. Εξελικτικοί βιολόγοι στο Max-Planck-Institut της Λειψίας, για παράδειγμα σε πειράματα με παιδιά 18 μηνών απέδειξαν ότι τα παιδιά βοηθούν το ένα το άλλο ανιδιοτελώς, ανεξάρτητα ανταμοιβής, ακόμα και όταν υπάρχουν δυσκολίες.
Νηπιακή συμπεριφορά: πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι τα μικρά νήπια έχουν την ικανότητα και την ανάγκη ν’ αντιδρούν ενεργητικά σε πολύπλοκα ερεθίσματα. Αυτές οι παρατηρήσεις έρχονται σε αντίθεση με τις θεωρίες του Freud για το νήπιο, ότι δηλαδή δέχεται τα εξωτερικά ερεθίσματα σαν απειλή και κινητοποιεί την επιθετικότητά του για να αποδιώξει αυτή την απειλή. Πολλές μελέτες επίσης για τη συμπεριφορά της εκμάθησης, δείχνουν ότι το παιδί κι ο έφηβος μπορεί να είναι τεμπέληδες, γιατί ο τρόπος και τα υλικά της μάθησης που τους προσφέρεται από το εκπαιδευτικό σύστημα είναι ξερός και νεκρός και δεν μπορεί να τους ξυπνήσει το πραγματικό ενδιαφέρον. Αν απουσιάσει η πίεση και η πλήξη και η ύλη και το περιεχόμενο της μάθησης τους προσφερθεί ζωντανά, τότε μπαίνουν σε κίνηση, παρουσιάζουν αξιοσημείωτη δραστηριότητα και παίρνουν σημαντικές πρωτοβουλίες.
Οι Κοινοτιστές από την άλλη θεωρούν ότι ο Κοινοτισμός υπαγορεύεται και από τη βιολογία του ανθρώπινου είδους, σαν λογικού όντος, που έβλεπε πάντα τα πλεονεκτήματα της συνύπαρξης, της συμβίωσης, της σύμπραξης και της συναπόφασης. Ότι ο άνθρωπος σαν φυσικό ον αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του υλικού κόσμου, αλλά και σαν κοινωνικό ον που είναι, η κοινωνικότητά του είναι μια βιολογική αναγκαιότητα στο πλαίσιο του συλλογικού αγώνα του είδους για την επιβίωση. Η πρακτική της αλληλοστήριξης και αλληλοβοήθειας[4] μεταξύ των ομοειδών όντων, αποτελεί τον κανόνα στη ζωή των έμβιων. Η έννοια της αλληλοβοήθειας διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εξελικτική διαδικασία, σε αντίθεση με τον ανταγωνισμό και τη σύγκρουση. Τα είδη που καταφέρνουν να επιβιώσουν είναι κυρίως εκείνα που συνεργάζονται και όχι τα μεμονωμένα άτομα που ενδεχομένως να είναι δυνατότερα από τη φύση τους.
Το συμπέρασμα της φιλελεύθερης πλευράς στη νεότερη εποχή, ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κακός και γι’ αυτό θα πρέπει να του επιβάλλουμε-όσοι έχουμε την εξουσία- κανόνες και νόμους στα πλαίσια της κοινωνίας, δεν είναι μόνο λάθος, είναι ένα απόλυτα στρατευμένο επιχείρημα για τη διατήρησή τους στην εξουσία και να μην μπαίνει σε αμφιβολία από τη μεριά των εξουσιαζόμενων. Η άσκηση εξουσίας των «από πάνω» διοχετεύεται στην καθημερινή ζωή των «από κάτω» με τέτοιον τρόπο, που οι τελευταίοι την ενσωματώνουν στην επιδίωξη ιδίων συμφερόντων και ομοιάζουν νοητικά και συνειδησιακά με τους πρώτους: «…όσο πιο εμφατικά επιβεβαιώνεται ο οικονομικός ατομικισμός τόσο αύξανε σταθερά η υποταγή του ατόμου στην πολεμική μηχανή του κράτους, στο εκπαιδευτικό σύστημα, στη νοητική πειθαρχία που απαιτείται για τη στήριξη των κρατούντων θεσμών κτλ.»[5]
Η ύπαρξη της κυριαρχίας και της εκμετάλλευσης του ανθρώπου και της φύσης, σύμφωνα με τον Μπούκτσιν, είναι το βασικό πρόβλημα στις σημερινές κοινωνίες και όχι η κακή φύση του ανθρώπινου όντος. Οι έννοιες του καλού και του κακού είναι σχετικές, αλλά οι άνθρωποι που εκμεταλλεύονται άλλους ανθρώπους δεν μπορούν να θεμελιώσουν μια κοινωνία με ελευθερία και ισότητα. Έτσι οι άνθρωποι, όντας στην ουσία ταυτόχρονα και «καλοί» και «κακοί», δεν θα μπορούν να ευζωήσουν σε ελεύθερες κοινωνίες αν υπάρχουν εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενοι. Με αυτή την έννοια, είτε η «καλή» τους πλευρά είναι δοσμένη από τη φύση τους, είτε εκείνη καλλιεργείται μέσα από τη διαδικασία κοινωνικοποίησής τους, το ζητούμενο είναι να επικρατήσει της «κακής» τους πλευράς. Είναι μια τέχνη που μαθαίνεται, η «τέχνη του να μην είμαστε εγωιστές».[6]
Τελικά, δεν έχει τόση μεγάλη σημασία να ορίσουμε τι είναι καλό και τι κακό όσο να αποδεσμευθούμε από άκαμπτες θεωρίες που υποστηρίζουν το αμετάβλητο της φύσης μας, το αμετάβλητο των καθεστώτων κλπ.. Τίποτα δεν είναι απόλυτο, όταν μεγαλύτερες κοινωνικές κατηγορίες πολιτών αποφασίσουν να κινηθούν ενάντια στην επικυριαρχία του ανθρώπου και της φύσης, πέρα από το υπάρχον κυρίαρχο σήμερα σύστημα. Να δούμε λίγο ιστορικά το ζήτημα της κυριαρχίας που είναι αποφασιστικό για τη μετάβαση σε αυτοκαθοριζόμενες  και αυτοδιακυβερνούμενες κοινωνίες
 


[1] Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, είναι πλάνη να νομίζουμε ότι οι υπολογιστές έχουν τη δυνατότητα να «σκεφτούν». Δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα, διότι πολύ απλά δε διαθέτουν το όργανο του εγκεφάλου. Συγκεκριμένα, τα προγράμματα των υπολογιστών χαρακτηρίζονται από την τυπική (ή συντακτική) δομή τους και είναι ενάντια στο «υπολογιστικό» μοντέλο του νου (που προτάθηκε στη δεκαετία του 1960, από τον Hilary Putnam). Τα ψηφιοποιημένα μηχανήματα αυτοματοποίησης και τεχνητής νοημοσύνης(ρομπότ) δε διαθέτουν νοητική δραστηριότητα αλλά απλώς τη «μιμούνται», δίνοντας την παραπλανητική εντύπωση ότι έχουν και αυτά δικό τους «νου». Η «ισχυρή τεχνητή νοημοσύνη» όμως προωθεί την άποψη ότι η τεχνητή νοημοσύνη ισοδυναμεί με ανθρώπινο νου, ενώ ο όρος «ασθενής τεχνητή νοημοσύνη» εκφράζει την άποψη περί μίμησης, επιχειρηματολογώντας εναντίον της. Αυτό το ζήτημα αποτελεί ένα μέρος των ερωτημάτων που απασχολεί τη φιλοσοφία του νου.

[2] Αυτό γινόταν πάντα στην ανθρώπινη ιστορία. Οι αρχαίοι Έλληνες συνέκριναν τον νου με έναν καταπέλτη, τον 17ο αιώνα ο Leibniz τον παρομοίαζε με μύλο, ενώ μόλις μερικές δεκαετίες πριν, αυτός παρομοιαζόταν με τηλέφωνο ή και με τηλεγραφικό σύστημα.

[3] Βλ. John Searle, «Νους, εγκέφαλος, επιστήμη» (μτφρ. Κώστας Χατζηκυριάκου), Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994, σελ. 91.

[4] «…η τεράστια σημασία της αρχής της αλληλοβοήθειας αναδεικνύεται πλήρως στο πεδίο της ηθικής. Όποιες όμως και αν είναι οι απόψεις μας για την προέλευση του ενστίκτου της αλληλοβοήθειας –είτε η καταγωγή του θεωρείται βιολογική είτε υπερφυσική– μπορούμε να εντοπίσουμε την ύπαρξή του ήδη στα κατώτερα επίπεδα του ζωικού βασιλείου και από αυτό το επίπεδο μπορούμε να παρακολουθήσουμε την αδιάκοπη εξέλιξή του εις πείσμα πολλών αρνητικών παραγόντων σε όλες τις φάσεις της ανθρώπινης προόδου μέχρι τις μέρες μας..» Πιοτρ Κροπότκιν, «Αλληλοβοήθεια – Ένας παράγοντας της εξέλιξης», εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ.

[5] Πιοτρ Κροπότκιν, «Ηθική», εκδόσεις ΝΗΣΙΔΕΣ.

[6] , Η «τέχνη του να μην είσαι εγωιστής»: κεφάλαιο στο βιβλίο μας «Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟΣ»σελ.123-135.

Σάββατο 12 Φεβρουαρίου 2022

Τα φύλα και η κοινότητα



 Σασμός των διεμφυλικών αντιθέσεων

Στο βιβλίο μας για τον ανθρωπολογικό τύπο αναφερόμαστε στη θέση μας ότι ο άνθρωπος γενικά , σαν ον δεν είναι μόνο μια βιολογική κατασκευή αλλά και μια κοινωνική κατασκευή. Έτσι δημιουργείται η έννοια του υποκειμένου σε φιλοσοφικό και ψυχολογικό επίπεδο. Που αποκτά συνείδηση του εαυτού και δημιουργεί την ταυτότητά του, το πρόσωπο.

Στη πολιτική και κοινωνική του δράση το πρόσωπο συμμετέχει σαν υποκείμενο έχοντας μια συγκεκριμένη αντίληψη του εαυτού αλλά και μια εκτίμηση για την ταυτότητα των άλλων συμμετεχόντων στα ίδια πεδία δράσης.
Υπάρχει επομένως μια πολύ σημαντική διαφοροποίηση όσον αφορά στις ταυτότητες των συμμετεχόντων σε ένα κοινοτικό εγχείρημα ή μια κοινότητα ανθρώπων, αυτή των διαφορετικών φύλων και της αντίστοιχης ηθικής τους στις διαπροσωπικές και κοινωνικές τους σχέσεις και κυρίως στην αντίληψή τους για την εξουσία.

Τα Φύλα η Εξουσία…και οι μύθοι τους
Στο πλαίσιο της εξελικτικής βιολογίας, η παραδοχή της γυναικείας υποτέλειας εμφανίζεται ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα των 2 εκατομμύριων ετών εξέλιξης του Άνδρα-Κυνηγού. Οι γυναίκες, απασχολημένες με τη γέννηση παιδιών και το καθήκον να τα φροντίζουν στην ασφάλεια των «χώρων διαμονής» των πρώτων ομάδων (π.χ. στα σπήλαια), άφησαν τον «έξω χώρο του Δημόσιου» στους άνδρες. Έτσι έχουμε δύο μορφές εξουσίας του ιδιωτικού που αναλήφθηκε από τις γυναίκες και του Δημόσιου-πολιτικού που αναλήφθηκε από τους άνδρες. Οι άνδρες αναλάμβαναν κυρίως τα αξιώματα με τα γνωστά αποτελέσματα, ενώ οι γυναίκες αναλάμβαναν τα νοικοκυριά με κύριο στοιχείο τη φροντίδα και τη δοτικότητα.
Η σύγχρονη επιστήμη, εξετάζοντας τα ψυχοβιολογικά τεκμήρια διαπίστωσε ότι πράγματι τα αρσενικά άτομα τείνουν να είναι πιο επιθετικά και ανταγωνιστικά από τα θηλυκά είτε αυτό αφορά νήπια, είτε ανώτερα θηλαστικά. Αλλά οι όποιες διαφορές διυλίζονται μέσω του πολιτισμού. Δηλαδή αν όντως υπάρχουν αυτές οι προδιαθέσεις ο βαθμός με τον οποίο θα εκδηλωθούν, αν εκδηλωθούν, θα καθοριστεί από τον πολιτισμό, την εκπαίδευση και την ατομική –κοινωνική ψυχολογία. Η τεράστια ποικιλομορφία των έμφυλων ρόλων συμπεριφοράς επιβεβαιώνει την τεράστια προσαρμοστικότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς ανεξάρτητα από προδιαθέσεις.
Το ότι η ανδρική κυριαρχία οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στη φυσική δύναμη και στα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης είναι ένας μύθος, ο οποίος μπορεί να γίνει αποδεκτός για τις πρώτες ανθρώπινες ομάδες, αλλά σήμερα στις πολυσύνθετες κοινωνίες μας δεν μπορεί να εξηγήσει το γεγονός ότι πουθενά στον κόσμο η σωματική δύναμη ή η επιθετικότητα δεν οδηγούν στην αποδοχή και αναγνώριση από την κοινότητα ιδίως στην ανάληψη ηγετικών καθηκόντων στα συμβούλιά της. Αντίθετα, όταν υπάρχει επιλογή αυτή γίνεται με βάση άλλα κριτήρια όπως είναι η κοινωνικότητα, ο αλτρουισμός, η ενσυναίθηση και η πειθώ, χαρακτηριστικά που αποδίδονται περισσότερο στις γυναίκες θα μπορούσαμε να πούμε. Η ψυχική ανθεκτικότητα επίσης των γυναικών-καλύτερη αντίδρασή τους στο στρες απ’ ότι οι άντρες-, καθώς και η μεγαλύτερη ανοχή τους στον πόνο και στις σωματικές ασθένειες, -μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής-, αποτελούν στοιχεία που θεωρητικά θα έδιναν ένα εξελικτικό προβάδισμα στις γυναίκες.
Ακόμα και στο ζήτημα της σεξουαλικότητας, ο διμορφισμός, ή καλύτερα ο πολυμορφισμός, της ανθρωπότητας αφού μιλάμε για περισσότερα φύλλα πια, έχει σε μεγάλο βαθμό κοινωνική και όχι βιολογική προέλευση. Το φύλο του ανθρώπου ξεκίνησε ως διαφοροποιητικός παράγοντας οπτικά, λόγω των εμφανών βιολογικών διαφορών, όμως σήμερα γνωρίζουμε τουλάχιστον οχτώ διαφορετικούς παράγοντες που προσδιορίζουν τον πραγματικό σεξουαλικό προσανατολισμό και χαρακτήρα του ανθρώπου, τη σεξουαλική ταυτότητά του που είναι σημαντικό μέρος της προσωπικής ταυτότητας[1]:
1. Τη δομή των εξωτερικών γεννητικών οργάνων( και πολλοί άνθρωποι στέκονται μόνο εκεί.)
2. Τη δομή των εσωτερικών γεννητικών οργάνων.
3. Την κοινωνικοποίηση, που καθορίζει το κοινωνικό φύλο ενός ανθρώπου.
4. Τη σύνθεση των γονιδίων του, που καθορίζει το γενετικό του φύλο.
5. Τη σύνθεση των χρωμοσωμάτων του, που καθορίζει το χρωματοσωματικό του φύλο.
6. Τη δομή των κυτταρικών του πυρήνων, που επηρεάζει το πυρηνικό του φύλο.
7. Τη δράση των ορμονών του, που καθορίζει το ενδοκρινές φύλο του.
8. Τη μορφή των γεννητικών αδένων, που εκφράζει το γοναδικό του φύλο.
Κάθε άνθρωπος μπορεί σε κάποιους από αυτούς τους παράγοντες να είναι θηλυκός και κάποιους άλλους αρσενικός-με την έννοια της συνύπαρξης και σε ποιο βαθμό των Γιν-Γιανγκ (Yin and yang). Έτσι με το να υποστηρίζουμε ότι ο άνθρωπος ανήκει σε ένα μόνο φύλο αντίκειται στην επιστημονική εμπειρία.
Για τους κλασικούς ψυχαναλυτές π.χ., όπως ο Freud, οι άνθρωποι είναι δίφυλοι και το ανδρικό και γυναικείο υπάρχουν μέσα στον καθένα, με τον «ανδρισμό» να διαμορφώνεται κατά την οιδιπόδεια φάση-σε σχέση με τους σημαντικούς Άλλους ( μητέρα και πατέρα)-ή η «εκθήλυνση» του αγοριού να συμβαίνει κατά τον προ-οιδιπόδειο αποχωρισμό από τη θηλυκότητα, όπως αυτή εκφράζεται προφανώς από τη μητέρα.
Οι περισσότεροι αναλυτές, όπως ο Μαρξ και ο Φουκώ εισηγούνται με την «πολιτική του σώματος» (“politics of the body”) την έννοια του «κοινωνικού» φύλου και την αντίληψη του σώματος, όχι πια σαν βιολογικό δεδομένο, αλλά σαν ιστορική κατασκευή. Από την άλλη, η συμβολή του φεμινισμού είναι σημαντική στην αμφισβήτηση της ιδέας του «Άνδρα» και της «Γυναίκας» ως διαχρονικές μορφές ενός αρχέτυπου και ότι αυτά που έχουμε διδαχθεί να πιστεύουμε για τα φύλα, είναι ανθρώπινες επινοήσεις.
Η σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, η γυναικολογία, αναγνωρίζει το σώμα σαν πεδίο άσκησης εξουσίας, σαν τόπο δηλαδή κυριαρχίας μέσω της οποίας επιτυγχάνεται ο έλεγχος και κατασκευάζεται η υποκειμενικότητα. Οι φεμινίστριες και του πρώτου και του δεύτερου κύματος έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στην άσκηση της αρσενικής κυριαρχίας πάνω στο γυναικείο σώμα, όπως για παράδειγμα στον έλεγχο της αναπαραγωγικής ικανότητας των γυναικών, στην ιατρικοποίηση του γυναικείου σώματος (π.χ. τη μετατροπή της εγκυμοσύνης σε ασθένεια και τη διαχείρισή της από την ανδρική ιατρική αυθεντία, η οποία έθεσε στο περιθώριο τις γυναίκες μαίες και θεραπεύτριες), στη φυσική και σεξουαλική κακοποίηση των γυναικών (από το κάψιμο των μαγισσών, μέχρι την κλειτοριδεκτομή, την ενδοοικογενειακή βία και το βιασμό), στην σεξουαλική καταπίεση (παρθενία προ του γάμου και απόλυτη μονογαμία μετά), στη χειραγώγηση, τον κατακερματισμό και τον «ακρωτηριασμό» του γυναικείου σώματος για χάρη της «ομορφιάς» και του «ερωτισμού».
Στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο του γυναικείου σώματος ανέγγιχτο, ότι μια γυναίκα από τα 11 της μέχρι να πεθάνει περνάει ώρες της ημέρας συμμορφώνοντας το σώμα της στα πρότυπα ομορφιάς, ότι αυτά τα πλαίσια χρήσης και συμπεριφοράς του σώματός τους καθορίζουν τα όρια της φυσικής ελευθερίας των γυναικών και επηρεάζουν την ψυχολογική τους ανάπτυξη και τις δυνατότητές τους για πνευματική δημιουργία

Για τη συμμετοχή των διαφόρων ταυτοτήτων στην κοινότητα, που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι σημαντική η φεμινιστική σκοπιά, γιατί θέτει το ζήτημα του κατά πόσο η ηθική μπορεί να ανάγεται τελικά σε μία σχέση επιβεβαίωσης του υποκειμένου από το έτερο(ετερο-καθορισμός) ή από τον εαυτό του (τυπικά ατομικιστική αρσενική ηθική) ή αν η ηθική πρέπει να δομείται πάνω σε δύο άλλους βασικούς άξονες, τη φροντίδα για τους άλλους και την μέριμνα για την προσωπική αυτονομία.
Οι διεμφυλικές αντιθέσεις που μπορεί να υπάρχουν σε μια κοινότητα ή κοινοτικό εγχείρημα είναι πολύ σημαντικές για την ανθεκτικότητά τους. Αν δεν μπορέσει η συνέλευσή τους** ή τα συμβούλια που θα έχουν θεσμίσει να διαχειρισθούν συναινετικά-εδώ δεν μπαίνει ζήτημα πλειοψηφίας ή μειοψηφίας-αυτές τις συγκρούσεις που θα υπάρχουν σίγουρα στα πλαίσιά τους, τότε θ αυξάνεται η πιθανότητα συρρίκνωσής τους αν όχι διάλυσής τους. Η έμφυλη βία ειδικά, αλλά και πολύ περισσότερο ο βιασμός της θέλησης του άλλου, δεν μπορεί να είναι αποδεκτά σε καμιά περίπτωση και η αντιμετώπισή τους από την κοινότητα θα χρειασθεί να είναι πολύ αυστηρή και να φθάνει μέχρι και την αποβολή από αυτήν.
Στην ελληνική πραγματικότητα αυτό ακριβώς το ζήτημα βάζει σε κίνδυνο  το οποιοδήποτε κοινοτικό εγχείρημα ή κίνημα. Έχουμε πολλά παραδείγματα όπου με βάση την έκφραση έμφυλης βίας μεταξύ των μελών πολλών κινημάτων-ακόμα και ανταγωνιστικών προς το σύστημα-αυτά φυλλορρόησαν ή και οδηγήθηκαν σε διάλυση.[2]
Η βία  και ο φόβος μέσα μας…
Οι άνθρωποι δίπλα μας, αλλά και ο κόσμος που βλέπουμε και αισθανόμαστε, στην ουσία κατασκευάζονται μέσα στον εγκέφαλό μας. Αυτό που ονομάζουμε «άνθρωπος» είναι επίσης ένα κατασκεύασμα της συναισθηματικής ευφυίας μας και των αισθήσεών μας, με την επιστημονική έννοια. «Σκεφτόμαστε άρα υπάρχουμε» διατυπώνεται αυτό στον καθημερινό μας λόγο. Από τη στιγμή που διαθέτουμε νόηση, έχουμε συνειδητή ύπαρξη. Το υλικό μας υπόστρωμα ( τα σώματά μας), παρόλα αυτά, είναι κομμάτι του φυσικού υλικού κόσμου και η αντίληψή του εξαρτάται από το πώς αντιλαμβανόμαστε την «ύλη»[3].
Τελικά, όταν λέμε ότι κάποιος γεννιέται ή πεθαίνει, εννοούμε επιστημονικά ότι εμφανίζεται ή χάνεται η δυνατότητα να τον αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας. Ένας ολόκληρος πολιτισμός όμως, ο δυτικός, στηριζόταν στην υπόθεση ότι η ύλη είναι το πρωταρχικό γεγονός του σύμπαντος. Έτσι οι «δυτικοί»(όχι με την έννοια της γεωγραφίας, αλλά με την πολιτιστική έννοια) κυρίως άνθρωποι αρχίσαμε στη ζωή μας να αναζητάμε την ύλη και τα παράγωγά της, θυσιάζοντας προς όφελός της το σύνολο των αξιών, των ιδεών και των «πιστεύω» μας. Αν οι ιδέες της νέας φυσικής γίνουν κοινωνικά κυρίαρχες, σύντομα η ύλη θα χάσει αυτόν τον αξιακό της  χαρακτήρα. Διότι δεν είμαστε ύλη πια! Είμαστε
«καμπύλωση του χώρου», έχουμε αποκτήσει μια πυκνότητα υλοενέργειας μεταξύ ενός
ελάχιστου και ενός ανώτατου ορίου. Η αντίληψη αυτή για τον άνθρωπο 
θα μπορούσε να επιφέρει τρομαχτικές αλλαγές. 
Η αγάπη για τη ζωή, η οποία αποτελεί έκφραση της συσσωμάτωσης της συμπαντικής υλοενέργειας και η γνώση ότι ο θάνατος είναι συνέπεια της αύξησης της «εντροπίας» του συγκεκριμένου «είναι» και άρα αναπόφευκτη κατάληξη της ίδιας της ζωής, θα μπορούσε να οδηγήσει τον «νέο» άνθρωπο στην αποδοχή του θανάτου, στην εξάλειψη του φόβου και στην κατάκτηση του θεμελιακού αισθήματος της ασφάλειας.
Όταν το κατορθώσει αυτό, τότε είναι σε θέση να αποδεχθεί και να δημιουργήσει τις
νέες αξίες της ευζωίας, προσπερνώντας τις σημερινές κυρίαρχες αξίες της επιβίωσης. Μεταξύ αυτών των αξιών επιβίωσης βασικό ρόλο παίζει η βία, σαν αντίδραση στο οποιοδήποτε εξωτερικό ή εσωτερικό ερέθισμα που μας προκαλεί φόβο, ο οποίος φόβος είναι από τους βασικούς –αν όχι ο βασικότερος-μηχανισμούς της επιβίωσης-της ανάγκης δηλαδή να διατηρηθεί η πυκνότητα της υλοενέργειας από την οποία αποτελούμαστε.
Ο φόβος λοιπόν έγινε ο καταλύτης σε κάθε μας απόφαση. Μας σπρώχνει συνεχώς σε σύγκρουση με το περιβάλλον και τους άλλους γύρω μας, αν δεν τον διαχειριζόμαστε λογικά μην αφήνοντας να προκαλέσει σύγχυση στο νου μας.
Ο μεγαλύτερος φόβος βέβαια είναι ο φόβος του θανάτου, αφού η στέρηση της ζωής είναι η μεγαλύτερη απώλεια που αντιλαμβανόμστε. Όμως καθημερινά αντιλαμβανόμαστε και άλλες απώλειες, απώλειες αντικειμένων ή συναισθημάτων που έχουμε ανάγκη. Δημιουργούνται λοιπόν και ένα σωρό άλλοι φόβοι από την έννοια της ανάγκης.
Φοβάμαι γιατί θα στερηθώ κάτι που έχω ανάγκη. Πρέπει να αντιδράσω επομένως ενάντια σε αυτόν/ήν που μου το στερεί. Και αν δεν έχω χρόνο να το επεξεργασθώ λογικά όλο αυτό, τότε η βία είναι η μικροπρόθεσμη λύση που έχω.
Όταν ζούμε λοιπόν σε μια καταναλωτική κοινωνία που μας δημιουργεί-πέρα από τις βασικές φυσικές μας ανάγκες-και ένα σωρό από πρόσθετες ή και πλαστές ανάγκες κατοχής αντικειμένων ή υπηρεσιών(υπηρεσία έχει αναγνωρισθεί και ο αγοραίος έρωτας), μας δημιουργεί ταυτόχρονα κι παραπανίσιους φόβους. Άρα το φούσκωμα των αναγκών δημιουργεί γιγάντεμα των φόβων. Οι κάθε μορφής στερήσεις-και οι συναισθηματικές ή οι σεξουαλικές- δημιουργούν μια πανσπερμία φόβων μέσα μας, που έχουν σαν επακόλουθο και καταστάσεις έκφρασης της βίας –και σεξουαλικής. Αυτοί οι φόβοι στέρησης από την κατοχή[4], μας οδηγούν σε έναν μόνιμα  φοβισμένο εαυτό. Και ένας φοβισμένος άνθρωπος, ποτέ δε μπορεί να είναι ελεύθερος άνθρωπος και πολλές φορές αντιδρά βίαια.

Το πρώτο βήμα λοιπόν για το ξεπέρασμα του φόβου και της συνακόλουθης έκφρασης βίας, θα ήταν το ξεπέρασμα των φόβων στέρησης, μεταξύ αυτών και της ύπαρξης (από το θάνατο). Πώς; Με το να περιορίσουμε τις ανάγκες μας όσο γίνεται στις φυσικές
μας ανάγκες. Έτσι θα περιορίσουμε τους φόβους μας στους φυσικούς μας φόβους. Το αποτέλεσμα θα είναι ότι κάθε μέρα θα γινόμαστε όλο και πιο ελεύθεροι και απαλλαγμένοι από την ανάγκη να γινόμαστε βίαιοι.

**Μια από τις μεθόδους αποτελεσματικής διεξαγωγής της συνέλευσης είναι και της σοσιοκρατίας. Η Σοσιοκρατία  είναι μια μέθοδος αυτοδιακυβέρνησης και λήψης αποφάσεων, που επιτρέπει σε ένα κοινωνικό συλλογικό εγχείρημα, ανεξάρτητα από το μέγεθός του, να συμπεριφέρεται σαν ένας ζωντανός οργανισμός, να αυτο-οργανώνεται και να αυτο-διορθώνεται. Δίνεται μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη της συνεργασίας και της συν-ευθύνης των μελών μιας συνέλευσης, ώστε να ενδυναμώνεται η συλλογική νοημοσύνη και να επιτυγχάνονται οι τελικοί σκοποί του εγχειρήματος και στο πεδίο απόδοσης δικαιοσύνης και της επίλυσης των αντιθέσεων. Η ανάπτυξη της σύγχρονης αυτής μεθόδου βασίζεται στις θεωρίες της συστημικής. Βλέπε: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1


[1]
ΤΑ ΦΥΛΑ Η ΕΞΟΥΣΙΑ…και οι μύθοι τους

[2] Στο Βόλο για παράδειγμα...

[3] Η νέα φυσική μας οδηγεί στο να την αντιλαμβανόμαστε σαν κάτι διαφορετικό από ότι εμπειρικά ξέραμε, δηλαδή σαν την ουσία που επεξεργαζόμαστε με τα χέρια και τα
όργανά μας και γίνεται αισθητή μέσω των αισθήσεών μας. Σύμφωνα με τη θεωρία της σχετικότητας αυτό που ονομάζουμε ύλη δεν είναι τίποτε άλλο από μια καμπύλωση του τρισδιάστατου χώρου προς την τέταρτη διάσταση (χρόνος).  Όταν προκύψει αυτή η καμπύλωση των τριών διαστάσεων προς την τέταρτη, και αν περάσει ένα ελάχιστο όριο, τότε η φυσιολογία του ανθρώπου αντιλαμβάνεται αυτή την καμπύλωση ως πυκνότητα υλοενέργειας. Αν συνεχίσει να αυξάνεται αυτή η πυκνότητα του υλικού  και φτάσει πάλι ένα ανώτατο όριο, τότε θα χάσουμε από τις αισθήσεις μας, αυτή την πυκνότητα υλοενέργειας.(Φαινόμενο των Μελανών Οπών).
Άρα αν ο χώρος των τριών διαστάσεων αρχίσει να καμπυλώνεται προς τον χρόνο, αρχίζουμε να βλέπουμε το υλικό υπόστρωμα του ανθρώπου. Αυτό το λέμε ανάπτυξη. Αν αρχίζει να μικραίνει η καμπύλωση, αυτό το λέμε φθορά. Την ανάπτυξη και τη φθορά μαζί την ονομάζουμε κύκλο της ζωής του ανθρώπου. Τον χρόνο όμως δεν τον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, τον βιώνουμε απλά

[4] Το αίσθημα της κατοχής είναι πιο αναπτυγμένο στην κοινωνική κατασκευή του «Άνδρα-αφέντη».

Πέμπτη 3 Φεβρουαρίου 2022

Από ανάγκη η στροφή προς την Τοπικοποίηση και την αυτάρκεια

 Για μεγάλο διάστημα, με την παγκοσμιοποίηση των κάθε είδους αγορών, το ενδιαφέρον του κόσμου σε κάθε γωνιά του πλανήτη και στην Ελλάδα, είχε στραφεί στην διασύνδεση και τη δικτύωση-ιδίως την ηλεκτρονική. Διακίνηση εμπορευμάτων μέσω παγκόσμιων αλυσίδων μεταφοράς και διανομής, πληροφόρηση-και προσωπική-μέσω των παγκοσμιοποιημένων κοινωνικών δικτύων κ.λπ.

Αλλά μετά την οικονομική κρίση και την όξυνσή της μέσω της υγειονομικής κρίσης, υπάρχει απρόσμενη αλλαγή κατεύθυνσης. Παντού μπαίνει το ερώτημα: Από τι μπορεί κανείς να ανεξαρτοποιηθεί;

Πραγματικά, υπάρχει στροφή σε νέους τρόπους ζωής, σε οικονομικά εγχειρήματα και μόδες που προωθούν την ανεξαρτησία και την αυτάρκεια του καθένα/μιας. «Κλείστε το Instagram και απεξαρτητοποιηθείτε από τις επιταγές των εικόνων», «ανεξαρτητοποιηθείτε από τις συγκρίσεις των προφίλ σας στο facebook γιατί σας αρρωσταίνουν», «απελευθερωθείτε από την ντοπαμίνη των ‘Likes’!», είναι συχνά τα συνθήματα.

Το γρήγορα αναπτυσσόμενο παγκόσμιο κίνημα των «φειδωλών»(«μινιμαλιστών»[1]) προσπαθεί να ξεφύγει από την αγορά εργασίας, όσο γίνεται πιο γρήγορα και να ανεξαρτητοποιηθεί από τους καταναγκασμούς της μισθωτής εργασίας. Σε όλο τον κόσμο, εκατομμύρια άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται αν και πόσο είναι διατεθειμένοι να εργάζονται με τους σημερινούς εξοντωτικούς ρυθμούς, προσπαθώντας να εξισορροπήσουν μεταξύ δουλειάς και προσωπικής ζωής. «Μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα με λιγότερα» είναι και το σύνθημα του «αποαναπτυξιακού» κινήματος στις «αναπτυγμένες» χώρες, το οποίο συμπληρώνεται και από το σύνθημα: «τα λιγότερα είναι συνήθως αρκετά». Αυτό το κίνημα συνδέει βέβαια την ποιότητα ζωής με το λιγότερο δυνατόν οικολογικό αποτύπωμα και για την αποφυγή της οικολογικής και κλιματικής καταστροφής.

Έτσι στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, την καλοκαιρινή περίοδο του '21, περισσότεροι από 24 εκατομμύρια εργαζόμενοι προχώρησαν στην μεγάλη «έξοδο». Στη Γερμανία, Ιαπωνία και άλλα πλούσια κράτη επίσης το φαινόμενο γιγαντώνεται και λόγω της πανδημίας του Κορονοϊού. Υπήρξε ακόμη μεγαλύτερη ψυχολογική κόπωση βλέποντας τη μείωση αποδοχών τους, ενώ αντίθετα παρατηρούσαν τους πλούσιους να αυξάνουν θεαματικά τα κέρδη τους και τους πολίτες να περνούν μαζικά στην ανεργία.

Στην Ευρώπη όπου τα προγράμματα απασχόλησης απέτρεψαν τις μαζικές απολύσεις που παρατηρήθηκαν στις ΗΠΑ, πολλοί νέοι αμφισβητούν το νόημα της σταδιοδρομίας. Στη ζώνη του ευρώ απασχολούνται πλέον περίπου 2 εκατομμύρια λιγότεροι εργαζόμενοι από ότι προ-κορωνοϊού.

Ο μεγάλος αριθμός εργαζομένων που εγκαταλείπουν τη δουλειά τους στις ΗΠΑ και την Ευρώπη είναι δομικό σημάδι αλλαγής στην ψυχολογία τους: αμφισβητείται το νόημα της μισθωτής εργασίας!. Και το πιο σημαντικό: στην Κίνα-τη Χώρα που έχει αναλάβει τον ρόλο του Κινητήρα του Καπιταλισμού- η αλλαγή της ψυχολογίας μπορεί να αποδειχθεί ακόμη πιο θεμελιώδης. Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια το Κομμουνιστικό Κόμμα προσπαθεί να εκτονώσει το «αόρατο» κίνημα του lie flat[2] με υποσχέσεις για διπλασιασμό του εισοδήματος του «μέσου» Κινέζου.

Στην Ελλάδα βέβαια, στα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων, με τη μεγάλη αύξηση της ανεργίας, οι νέοι δεν αμφισβήτησαν τη μισθωτή εργασία, το αντίθετο. Μόνο ένα μικρό μέρος των διπλωματούχων νέων και των ανέργων των πόλεων έφυγαν από τις πόλεις για να αναζητήσουν στην ελληνική επαρχία συνθήκες απεξάρτησης από την αγορά εργασίας και να δημιουργήσουν προοπτικές αυτάρκειας. Οι περισσότεροι πήραν τον δρόμο προς το εξωτερικό αναζητώντας στις ευρωπαϊκές χώρες θέσεις μισθωτής εργασίας ή σε ευρωπαϊκές επιχειρήσεις με θυγατρικές στη χώρα. Στη συνέχεια όμως και με την υγειονομική κρίση να ξεσπά και στην Ευρώπη, αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα με τους νέους της Ευρώπης.

Η υπαρξιακή απειλή από την πανδημία οδήγησε τους ανθρώπους να αρχίζουν να σκέφτονται και να συμπεριφέρονται διαφορετικά, μπροστά στην προοπτική του θανάτου. Άρχισαν να βλέπουν την καθημερινή τους εργασία και τα ωράριά της με πολύ διαφορετικό μάτι. Τα δύο τρίτα των «millennials»[3]  παραιτήθηκαν π.χ. από τη δουλειά τους το 2021 για λόγους ψυχικής υγείας, σύμφωνα με μια έρευνα. Το ποσοστό για τη « γενιά Z»[4]  ήταν ακόμη υψηλότερο, στο 81%. Η πίεση στους εργαζόμενους αυξήθηκε στο έπακρο στις ανεπτυγμένες χώρες, αν και αυτό συνέβαινε και πριν, εδώ και δεκαετίες.

Σε κάθε περίπτωση, οι ανησυχίες των νέων όχι μόνο σχετικά με την αξία της εργασίας, αλλά και την κατάρρευση της ανθρώπινης υγείας, των οικοσυστημάτων, του κλίματος και του πλανήτη, μπορεί —με τον καιρό— να επηρεάσουν την πορεία των καπιταλιστικών οικονομιών παντού στον κόσμο, με τρόπο που προς το παρόν δεν μπορεί να προβλεφθεί.

Το κίνημα της φυγής και της παραίτησης

Η Μεγάλη Παραίτηση είναι ένα φαινόμενο που συναντάται κυρίως στις ηλικίες κάτω των 40 ετών, που δεν κάνουν οικογένεια και δεν αγοράζουν καθόλου σπίτια ή το κάνουν πολύ αργότερα από τους γονείς. Όποιος/α μπορεί να βάλει στη σκεπή του ένα φωτοβολταϊκό σύστημα, θέλει να ανεξαρτητοποιηθεί από τις όλο και πιο αυξημένες τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος. Όποιος/α εξασφαλίζει ιδιόκτητο σπίτι ανεξαρτητοποιείται από την αυξητική πορεία των ενοικίων. Ναι, οι άνθρωποι προτιμούν πια και στον «αναπτυγμένο» κόσμο τα tiny house(μικροσκοπικά σπίτια) για να αποφύγουν τις επιβολές της αγοράς σπιτιών.

Οι αγορές δεν αντιμετωπίζονται πια σαν «ευκαιρίες», από τις οποίες μπορεί να επωφεληθεί κανείς συμμετέχοντας. Αντίθετα, για πολλούς νέους, αλλά και ενήλικες, έχουν μετατραπεί σε απειλή, ιδίως μετά την πιστωτική και δημοσιονομική κρίση του 2008-09 και την κρίση των ιδιωτικών χρεών με τις δημεύσεις κατοικιών από τις τράπεζες. Τώρα ο καθένας/μια προσπαθεί να βρει τρόπους επιβίωσης από τους καταναγκασμούς, τις πτωχεύσεις και τις επιβουλές των αγορών.

Πως μπορεί να μείνει αλώβητος κανείς από τις επιδιώξεις των αγορών; Μα με το να γίνει ανεξάρτητος και αυτάρκης, είναι η απάντηση πολλών. Αυτό ξεκίνησε κυρίως στην Μ. Βρετανία, η οποία «ανεξαρτητοποιήθηκε» από τις Βρυξέλλες. Οι Άγγλοι έβλεπαν π.χ. ότι σε πολλά βενζινάδικα δεν υπήρχε βενζίνη. Τότε, μέσα σε ένα μήνα-τον Σεπτέμβριο του 2021-μπήκαν στη κυκλοφορία τόσα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, όσα δεν είχαν αδειοδοτηθεί όλο το 2019. Οι εφημερίδες γράψανε ότι οι Άγγλοι θέλουν τώρα να «ανεξαρτητοποιηθούν από την κάνουλα των βενζινάδικων»[5]!

Με τις κοινότητες των «αστικών» και «περιαστικών» κήπων οι άνθρωποι άρχισαν να απελευθερώνονται από τις αλυσίδες τροφίμων που εμπορεύονται κηπευτικά από τη διεθνή αγορά. Και για την περίπτωση που ένα εμπορικό πλοίο μεταφοράς «κολλήσει» στη διώρυγα του Σουέζ-τα ΜΜΕ έχουν μεταδώσει τέτοια γεγονότα-θάπρεπε και τα καταστήματα τροφίμων σε κάθε περιοχή να παραιτηθούν από τις διεθνείς προμηθευτικές αλυσίδες και να στραφούν στα τοπικά προϊόντα διατροφής. Τοπικοποίηση-περιφερειοποίηση είναι το επίκαιρο σύνθημα!

Αυτού του είδους η ανεξαρτησία δεν είναι συνδεδεμένη με κάποιο ουτοπικό κοινωνικό μοντέλο, το οποίο είχε προσπαθήσει να υλοποιήσει το παλιότερο εναλλακτικό κίνημα της «εξόδου» -μετά τον Μάη του `68- της 10ετίας του 1970 με τα αστικά κοινόβια, τις οικοκοινότητες και τα αγροκτήματα κοινοκτημοσύνης και αυτάρκειας.[6]

Η ανεξαρτησία και η αυτάρκεια του σήμερα δεν είναι επιλεγμένος ευοίωνος τρόπος ζωής. Είναι μια φυγή με «τα βαγόνια του τρένου της ανάγκης». Όσοι/ες επιδιώκουν τη αυτάρκεια σήμερα, λένε στον εαυτό τους: «φύγε μακριά από τις αγορές» με τους θανατηφόρους νόμους και κανόνες τους, από τους οποίους αργά ή γρήγορα ο άνθρωπος καταστρέφεται-οικονομικά και ψυχικά.

Οι αγορές κατοικίας, ενοικίου, ενέργειας, εργασίας, οδηγούν τους εξαρτημένους από αυτές ανθρώπους στο “burn out”, σε βιολογική  και ψυχική εκμηδένιση-εξάντληση! Το ίδιο και οι αγορές ματαιοδοξίας και μόδας στο διαδίκτυο. Διαφορετικά από το κίνημα της ελπιδοφόρας «εξόδου» του παρελθόντος, το νέο κίνημα της «παραίτησης και της φυγής από τις αγορές» δημιουργείται από την άρνηση των καταναγκασμών τους και την αντίδραση στον τρόπο ζωής που τις συνοδεύουν.

Συχνά δεν είναι πολιτικό ή κοινοτικό αυτό το κίνημα. Λίγοι είναι αυτοί που προσπαθούν να συνδέσουν τη φυγή τους με την υλοποίηση ενός ευτοπικού τρόπου ζωής μαζί με άλλους, συλλογικά, πράγμα που θα ήταν πιο εύκολα πραγματοποιήσιμο. Οι περισσότεροι βρίσκουν ένα προσωπικό δρόμο για την «έξοδο κινδύνου». Ο αριθμός των ανθρώπων που αφήνουν τη μόνιμη κατοικία τους, γιατί δεν μπορούν να πληρώνουν τους φουσκωτούς λογαριασμούς της και να μείνουν στο Van τους, συνεχώς αυξάνει. Δεν θέλουν όμως να τους αποκαλούν «φυγάδες» ή «αναχωρητές», σαν κάποιους δηλαδή που απαρνούνται το σύστημα. Δεν ισχυρίζονται ότι γυρνάνε τα νότα τους στην υπάρχουσα κοινωνία, απλά απαλλάσσονται και ανεξαρτητοποιούνται από τις αγορές.

Για δεκαετίες, η ολοκληρωτική δικτύωση, η ψηφιακή δικτύωση 360 μοιρών[7] με την τεχνητή νοημοσύνη, την αυτοματοποίηση και τη ρομποτοποίηση της πνευματικής και σωματικής εργασίας, αντιμετωπίσθηκε από τον μέσο νέο ως πολλά υποσχόμενη εξέλιξη. Αντίθετα, αυτή η εξέλιξη είχε σαν συνέπεια αρνητική, τη διάλυση της κοινωνικής συνοχής. Η περιουσία των δέκα πιο πλούσιων ανθρώπων του κόσμου έχει διπλασιαστεί από την αρχή της πανδημίας, την ώρα που τα εισοδήματα του 99% της ανθρωπότητας μειώθηκαν, σύμφωνα με έκθεση της Oxfam που δημοσιεύθηκε αρχές του 2022[8]. Σύμφωνα με την ΜΚΟ, λόγω των ανισοτήτων πεθαίνουν “τουλάχιστον 21.000 άνθρωποι την ημέρα”, έναν αριθμό τον οποίο βασίζει στους θανάτους που καταγράφονται παγκοσμίως λόγω της έλλειψης πρόσβασης στην υγεία, της ενδοοικογενειακής βίας, της πείνας και της κλιματικής κρίσης.

Στα πλαίσια αυτών των εξελίξεων όμως, είναι πολλοί πια εκείνοι από τους «από κάτω», που αποκόμισαν την εντύπωση ότι οι επικρατούσες κοινωνικές σχέσεις που στηρίζονται στις αγορές, το δίκτυο και τις ψηφιακές πλατφόρμες είναι μια φυλακή: η συμμετοχή σε αυτές απαιτεί πλήρη υποταγή στους νόμους, στα μέτρα και τα σταθμά τους. Απαιτεί τη διάθεση προσωπικού χρόνου και μεγάλου μέρους της ζωής τους, τη διάθεση συνεχούς προσοχής και εστίασης στην εξασφάλιση της επιβίωσης χωρίς ποιότητα, τη διάθεση όλο και περισσότερων δεδομένων σαν περιουσιακών στοιχείων των εμπορικών εταιρειών και της ψηφιοποίησης των ατομικών ταυτοτήτων. Έτσι όποιος/α πια δεν έχει την αίσθηση ότι συμμετέχει κάπου ουσιαστικά-ακόμα και κατά τη διεκπεραίωση της homework του/της- αλλά είναι στη διάθεση ενός απρόσωπου συστήματος της εικονικής πραγματικότητας των προφίλ σε 24ωρη βάση, για αυτόν/ήν η έξοδος είναι ένας τρόπος να ξαναβρεί τον εαυτό και να αυτοκαθορισθεί δημιουργώντας συνθήκες αυτάρκειας στη ζωή του/της.

Αυτή όμως η φυγή και παραίτηση από τις επικρατούσες αγοραίες κοινωνικές σχέσεις του σήμερα, θα είναι και η βάση για τον μετασχηματισμό τους. Η βάση και για τη μετάβαση των υποκειμένων σε νέες τοπικοποιημένες κοινωνίες του αυτοκαθορισμού, της ισοκατανομής του λιγότερου, της επάρκειας και του μικρότερου οικολογικού αποτυπώματος.



[1] Στην Ιαπωνία, από την δεκαετία του 1990 εμφανίστηκε το κίνημα των freeters, οι οποίοι απέρριπταν την απαιτητική εργασία με τις κάθετες ιεραρχίες και τα 15ωρα. Θεωρούσαν ότι τους επιβάλλονταν λόγω της στασιμότητας της Γιαπωνέζικης οικονομίας και της απορρύθμισης της αγοράς εργασίας με λιγότερες μισθωτές θέσεις, περισσότερη εργασιακή ανασφάλεια και ελαστικότητα. Πριν και μέχρι το 2010, οι freeters μετεξελίχθηκαν στην «γενιά satori» - εμπνευσμένοι από τον ιαπωνικό βουδισμό «αναχωρητές»- που εγκατέλειψαν τα υλικά αγαθά. Θεωρούν τον εαυτό τους μινιμαλιστή, με λίγα ρούχα και περιορισμένη γκαρνταρόμπα. Κατηγορούνται ότι δεν βοηθούν αρκετά την οικονομία, επειδή ξοδεύουν λίγα.

[2] Στην Κίνα το κίνημα «lie flat» ( ή αλλιώς Tang ping) ξεκίνησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και συνεχώς επεκτείνεται. Αντιδρά στο εξαντλητικό πρόγραμμα εργασίας «996»—9 π.μ. έως 9 μ.μ., έξι ημέρες την εβδομάδα—των κινέζικων βιομηχανιών. Είναι όμως ταυτόχρονα και άρνηση της νέας γενιάς των Κινέζων στη συνεχή κοινωνική πίεση για καριέρα και πολλά λεφτά. Με μια έννοια είναι και μια εναλλακτική μορφή «απεργίας». Οι παλαιότερες γενιές τους κατηγορούν βέβαια -όπως και στον «αναπτυγμένο» κόσμο- ως προνομιούχους και τεμπέληδες.

[3] "Γενιά Υ" (Millennials): Γεννημένοι μεταξύ 1980 και τέλη της δεκαετίας του 1990.

[4]Generation Z: η δημογραφική ομάδα που διαδέχεται τους Millennials, με αφετηρία γεννήσεων στα τέλη της δεκαετίας του 1990 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2010.

[5] Στη Γαλλία το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων» αντιστάθηκε στην αύξηση των τιμών της βενζίνης και του ντίζελ και παρότι ήταν πολύ συγκρουσιακό με τα αιτήματά του, δεν μπόρεσε να βρει εναλλακτική, αν και ένα μέρος του εντάχθηκε μετά στο κίνημα της «αποανάπτυξης»

[6] Περισσότερα για το κίνημα αυτό βλέπετε το βιβλίο μας «Ο Σύγχρονος Κοινοτισμός» σελ. 99-122

[7] Βλέπε κεφάλαιο: Τεχνητή Νοημοσύνη-Ψηφιοποίηση-Αυτοματοποίηση-Ρομποτοποίηση και το μέλλον του καπιταλισμού και της εργασίας, στο βιβλίο μας ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, σελ28-40.

[8] “Η ενίσχυση των οικονομικών ανισοτήτων, των φυλετικών ανισοτήτων, των ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων και μεταξύ κρατών καταστρέφουν τον κόσμο μας”, κατήγγειλε η μη κυβερνητική οργάνωση στην έκθεσή της με τίτλο “Inequality Kills” (“Η ανισότητα σκοτώνει”). Πραγματικά: Ο πλούτος που έχουν συγκεντρώσει οι δισεκατομμυριούχοι σημείωσε από την αρχή της πανδημίας covid-19 “τη μεγαλύτερη αύξηση που έχει καταγράψει ποτέ, κατά 5 δισεκ. δολάρια, για να φτάσει στο υψηλότερο σημείο της”, τα 13,8 τρισεκ. δολάρια. Μεταξύ των δέκα πιο πλούσιων ανθρώπων, σύμφωνα με το περιοδικό Forbes, είναι ο Ίλον Μασκ, επικεφαλής της Tesla, ο Τζεφ Μπέζος της Amazon, ο Μπερνάρ Αρνό της LVHM, ο Μπιλ Γκέιτς της Microsoft, ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ της Facebook, o Γουόρεν Μπάφετ της Berkshire Hathaway και ο Λάρι Έλισον της Oracle.