Επιστροφή προς τα ... μπρος!

Επιστροφή προς τα ... μπρος!

ΕΝΑΣ ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΦΙΚΤΟΣ

ΕΝΑΣ ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΦΙΚΤΟΣ
ΝΑ ΘΕΜΕΛΕΙΏΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΌ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΙΣΌΤΗΤΑΣ

Αποανάπτυξη-Τοπικοποίηση -Αυτονομία- Άμεση Δημοκρατία-Ομοσπονδιακός Κοινοτισμός

Τον Μάιο του 2020, μια ομάδα περισσότερων από 1.100 υποστηρικτών της «Αποανάπτυξης», υπέγραψε ένα μανιφέστο καλώντας τις κυβερνήσεις να αδράξουν την ευκαιρία και να στραφούν προς ένα «ριζικά διαφορετικό είδος κοινωνίας, αντί να προσπαθούν απεγνωσμένα να θέσουν ξανά σε λειτουργία την «καταστροφική ανάπτυξη». Η Συνδημία του κοροναϊού δείχνει ότι θα χρειασθεί να γίνουν μεγάλες αλλαγές, αν δεν θέλουμε να πάμε στην κατάρρευση! Ειδικά για την μετά-COVID Ελλάδα: Για να ξεφύγει η χώρα από τη μέγγενη των χρεών, από την φτωχοποίηση και το πολιτισμικό αδιέξοδο, καθώς και από την κατάθλιψη και την μεμψιμοιρία στην οποία έχει πέσει ο πληθυσμός της-ιδίως μετά το σοκ της πανδημίας και τον εγκλεισμό του στα σπίτια- θα χρειασθεί, μετά το πέρασμα της καταιγίδας, να αναπτερωθεί το ηθικό του μέσα από μια στροφή προς μια ενδογενή παραγωγική ανασυγκρότηση . Εφαλτήρας μπορεί να γίνει ο αγροδιατροφικός τομέας και στη συνέχεια ο μεταποιητικός ένδυσης- υπόδησης, ο ενεργειακός και ο ήπιος ποιοτικός τουρισμός να την συμπληρώσουν. Είναι μια εναλλακτική στη σημερινή κυρίαρχη κατεύθυνση, που δεν χρειάζονται κεφάλαια, ξένες επενδύσεις, χωροταξικά σχέδια, υπερτοπικές συγκεντρώσεις, μεγαλεπήβολα και εξουθενωτικά μεγέθη και ρυθμούς. Η κατεύθυνση της Αποανάπτυξης-Τοπικοποίησης -Αυτονομίας- Άμεσης Δημοκρατίας-Ομοσπονδιακού Κοινοτισμού θα μπορούσε να είναι η διέξοδος για την χώρα, στην μετά-COVID εποχή!

Πέμπτη 28 Μαΐου 2020

Για έναν πολιτισμό «μετά την ανάπτυξη»


Καταρχήν, στον «αναπτυγμένο κόσμο» όλοι θεωρούν ότι η  οικονομική ανάπτυξη μπορεί να λύσει όχι μόνο τα οικονομικά προβλήματα, όπως το χρέος ή την έλλειψη θέσεων εργασίας, αλλά και κοινωνικά προβλήματα, όπως η ανισότητα ή έλλειψη θέσεων στα νηπιαγωγεία. Πολλοί μάλιστα-περισσότερο πράσινοι- έχουν και την ελπίδα ότι "πράσινη ανάπτυξη"- μέσω της ενεργειακής πολιτικής και τεχνολογικής καινοτομίας-θα λύσει και τα οικολογικά προβλήματα. Στη Δύση και τον Βορρά, στασιμότητα σημαίνει για όλους κοινωνική κρίση: ανεργία, ελλείμματα προϋπολογισμού, φτώχεια. Όλα τα κόμματα – ακόμα και της αριστεράς ή των πρασίνων - εστιάζουν στην περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη.
 «Χωρίς ανάπτυξη, δε γίνεται τίποτα", αυτό είναι το κλειδί στην ιδεολογία της καπιταλιστικής κοινωνίας η οποία έχει παγκοσμιοποιηθεί πλέον και έχει γίνει και κυρίαρχη ιδεολογία και στις «αναδυόμενες» ή τις «υπο-ανάπτυξη» χώρες. Η πίστη στον επεκτατικό μοντερνισμό έχει γενικευθεί γιατί αυτός υποτίθεται ότι θα μας οδηγήσει σε «κοινωνίες ευημερίας» παντού, και στο Νότο -Ανατολή : η ανάπτυξη είναι η πανάκεια, το ελιξίριο, το καθολικό μέτρο της προόδου, του εκσυγχρονισμού , της ευημερίας μέσω της αύξησης της κατανάλωσης του προσδόκιμου χρόνου ζωής και του κατά κεφαλήν εισοδήματος,  της ίδιας της εξέλιξης του ανθρώπου σε «μετάνθρωπο».
Αλλά είναι πραγματικά έτσι;
Κανείς δεν αρνείται ότι η οικονομική ανάπτυξη κατά το παρελθόν (χρονολογία κλειδί 1980) και σε λιγότερο πλούσιες χώρες (Κίνα) σχετίζεται με την αύξηση της ευημερίας των χαμηλότερων και μεσαίων τάξεων: αλλά η μεγάλη αύξηση της παγκόσμιας κατανάλωσης τα τελευταία χρόνια(βασικά μεταξύ 1990-2007) πυροδοτήθηκε και στηρίχθηκε από την μαζική χορήγηση δανείων από τις τράπεζες. Είχαμε παντού αυξανόμενα επίπεδα χρέους. Των νοικοκυριών, των επιχειρήσεων, των κυβερνήσεων. Με τη μορφή καταναλωτικών χρεών, χρηματοπιστωτικών επενδύσεων, δημοσίων χρεών, εξωτερικών χρεών σε κάθε χώρα. Στο προηγούμενο της κρίσης διάστημα το χαρακτηριστικό ήταν η αύξηση ιδίως των καταναλωτικών χρεών.  Χρησιμοποιήθηκαν σαν μηχανισμός, ώστε η κατανάλωση να γίνει ο βασικός μοχλός της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Εκ των πραγμάτων τα καταναλωτικά δάνεια χρησιμοποιήθηκαν για να αποσυνδέσουν τις καταναλωτικές δαπάνες των εργαζομένων και των μισθωτών από τα αντίστοιχα εισοδήματά τους(« Δεν έχεις τα λεφτά για μεγαλύτερο και καινούργιο αυτοκίνητο; Πάρε το με χρηματοδότηση από την τράπεζά σου». «Δεν έχεις όλα τα λεφτά για ιδιόκτητο και μεγάλο σπίτι; Πάρε στεγαστικό δάνειο». Στην κουλτούρα του «δανείσου και ξόδευε» είναι πιο ευάλωτα τα κοινωνικά στρώματα χαμηλού εισοδήματος και η μεσαία τάξη. Όμως αυτή η κουλτούρα δεν φέρνει μακροπρόθεσμα ευημερία για αυτά, αλλά στο τέλος-όταν δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν τα δάνεια-μάλλον φέρνει δυστυχία, αφού τα κάνουν έρμαια των πιστωτών). Σε προσωπικό επίπεδο, η κουλτούρα της κατανάλωσης διευκολύνει απλά την εδραίωση ενός τρόπου ζωής που μας καλεί να συγχέουμε την ευτυχία με την κατανάλωση.
Οι κυβερνήσεις τείνουν συνήθως να δανείζονται χρήματα για να τονώσουν την «ανάκαμψη». Χρειάσθηκαν π.χ. τεράστια χρηματικά ποσά στο τέλος του 2008 και αρχές 2009, ώστε να «σταθεροποιηθεί» το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα, και αυτά εξασφαλίσθηκαν από αυξημένο δημόσιο δανεισμό σε όλες τις πληγείσες από την κρίση χώρες: υπολογίζεται πάνω από 7-8 τρισεκατομμύρια δολάρια. Θα χρειασθούν στη συνέχεια πολλά δάνεια για να αντιμετωπίσουν την υγειονομική κρίση και την ερχόμενη οικονομική κρίση λόγω του κορονοϊού. Το γεγονός αυτό-της αύξησης των χρεών- έχει σαν αποτέλεσμα εκτός από το μεγάλωμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής «φούσκας» και την κατάρρευση της ίδιας της χρηματοπιστωτικής αγοράς, λόγω απώλειας της «εμπιστοσύνης». Οι ίδιες οι πρακτικές των κυβερνήσεων και των οικονομικών ιθυνόντων, που εφαρμόστηκαν για να τονώσουν την οικονομική ανάπτυξη, οδηγούν τελικά στην κατάρρευση, όχι μόνο την οικονομική. 
Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος μιας γενικής κατάρρευσης του συστήματος, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Υπάρχει κίνδυνος η κατάρρευση να μη συμβεί σε εκατό χρόνια, αλλά μεταξύ 2020 και 2050. Αυτή μεταφράζεται στην κατάρρευση όλων των θεσμών και των σχέσεων που γνωρίζουμε σήμερα. Και θα έχει χαρακτήρα μη αναστρέψιμο. Όταν οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο σύνθετες, για να λύσουν τα προβλήματά τους απαιτούν κάθε φορά μεγαλύτερη παραγωγή, μεγαλύτερη κατανάλωση και μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας σε μια εποχή που η ενέργεια αρχίζει να σπανίζει.
Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν δύο κύριες αιτίες για την κατάρρευση – η κλιματική αλλαγή  και η εξάντληση των πρώτων υλών- πρέπει να δοθεί προσοχή και σε άλλες- φαινομενικά μικρότερες αιτίες- που θα μπορούσαν να πολλαπλασιάσουν τα προβλήματα. Αυτές είναι: τα δημογραφικά προβλήματα, η περιθωριοποίηση των γυναικών, η λεηλάτηση του πλούτου του Νότου, οι μεταναστευτικές ροές. Σήμερα δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή στην υγειονομική -χρηματοπιστωτική κρίση, και αυτό είναι λογικό. Εάν όμως η κάθε μία από αυτές τις κρίσεις ξεχωριστά είναι ανησυχητική, ο συνδυασμός τους καταλήγει εκρηκτικός.
Από την άλλη, υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τη μη δυνατότητα «αέναης ανάπτυξης», αναφέρουμε δυο:
 1) Πολυάριθμες μελέτες δείχνουν ότι η οριακή χρησιμότητα κάθε επιπλέον ευρώ στην αύξηση της ευημερίας, για παράδειγμα, μειώνεται σημαντικά, ενώ αντίθετα το κόστος της ανάπτυξης αυξάνεται. Από ένα ορισμένο επίπεδο εισοδήματος - και αυτό οι περισσότεροι άνθρωποι στις αναπτυγμένες χώρες το έχουν επιτύχει στη δεκαετία του 1980 - τελειώνει η ανάλογη σχέση μεταξύ ανάπτυξης και ευημερίας: από τότε και μετά,  παρά την οικονομική ανάπτυξη, η ικανοποίηση των ανθρώπων από τη ζωή-ευζωία το λέμε αυτό- όχι μόνο λιμνάζει, αλλά και μειώνεται (παράδοξο του Easterlin ονομάσθηκε αυτό, από το όνομα του καθηγητή που το παρατήρησε πρώτος στις έρευνές του στην Αμερική για την ανθρώπινη ευτυχία). Και όμως η πυξίδα που καθοδηγούσε μέχρι τώρα τις πολιτικές των κυβερνήσεων των αναπτυγμένων χωρών, αλλά όχι μόνο, ήταν η οικονομική ανάπτυξη με κριτήριο μέτρησής της το ΑΕΠ. Αυτό καθόρισε τη λογική όχι μόνο του πολιτικού προσωπικού, αλλά ολόκληρων των κοινωνιών και των πολιτών-καταναλωτών. Όλοι παρακολουθούσαν με αγωνία τις προγνώσεις για την ανάπτυξη σε κάθε χώρα εσωτερικά, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα προγράμματα όλων των κομμάτων, ακόμα και αυτών που δεν πήραν ποτέ την εξουσία, ήταν και είναι ακόμα γεμάτα με προτάσεις για πολιτικές μεγαλύτερης κάθε φορά ανάπτυξης.
2) Ένας δεύτερος σημαντικός λόγος είναι η αυξανόμενη ανισότητα. Γιατί από την αύξηση των ΑΕΠ και των εισοδημάτων των τελευταίων 25 ετών – οι ιδεολόγοι της ανάπτυξης αδιαφοροποίητα γιόρτασαν αυτό σαν την «τεράστια επιτυχία της ανάπτυξης» - έχουν de facto μερικοί μόνο κερδίσει. Το πλουσιότερο 5% έχει οικειοποιηθεί το μισό από τα κέρδη αυτά των εισοδημάτων. Εν τω μεταξύ, 62 άτομα κατείχαν το 2017 τόσα πολλά, όσα το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού και η συγκεντροποίηση του πλούτου συνεχίζεται χρόνο με το χρόνο.  Η όποια ισότητα ή το όποιο καλό κοινωνικό σύστημα δεν είναι φυσική απόρροια της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά το αποτέλεσμα των κοινωνικών αγώνων και των διαδικασιών πολιτικής διαπραγμάτευσης. Μη ξεχνάμε ότι: Η «ανάπτυξη» στην περίπτωση των «πλούσιων» χωρών, οφείλεται στην λεηλασία των πόρων των «φτωχών» χωρών τους τελευταίους αιώνες. Η λεηλασία αυτή έχει μετατρέψει σε «φτωχές», χώρες που στην ουσία είναι πλούσιες σε πόρους και ενέργεια!
Η επιδίωξη της «καταναλωτικής ευημερίας» παντού σήμερα-και στην Ανατολή, Νότο-έχει φθάσει στα όρια. Αυτό δείχνει η παρούσα οικονομική-υγειονομική κρίση: πίσω από αυτές βρίσκεται στην ουσία η οικολογική κρίση. Με την έννοια της μείωσης της βιοποικιλότητας και της έλλειψης πόρων και ενέργειας από τη μια και την πεπερασμένη δυνατότητα του πλανητικού συστήματος να απορροφήσει τον μεγάλο όγκο των αποβλήτων μας από την άλλη. Στην πραγματικότητα δεν έχουμε φθάσει στην οικολογική καταστροφή και στην πτώχευση της «ΑΕ ΓΗΣ», επειδή δεν υπάρχει –πέρα από την κοινωνική δικαιοσύνη-και αυτό που έχει ονομασθεί οικολογική δικαιοσύνη: με βάση τις εκπομπές Διοξειδίου του Άνθρακα -πριν τη Συμφωνία του Παρισιού το 2015- για παράδειγμα, ο μέσος κάτοικος των ΗΠΑ εξέπεμπε περίπου 20 τόνους, της Γερμανίας 10 τόνους, της Κίνας 4.6 τόνους, ενώ  αντίθετα του Μπαγκλαντές 0,3 τόνους και του Μάλι μόνο 50 κιλά. Για τον μέσο Έλληνα δεν έχουμε ακριβή στοιχεία, σύμφωνα όμως με στοιχεία του ΟΟΣΑ, στη 10ετία του 2000-2009 ο μέσος κάτοικος της χώρας εξέπεμπε κατά μέσο όρο 8,7 τόνους CO2.
Το κλίμα  δεν έχει αποσταθεροποιηθεί εντελώς μέχρι σήμερα λοιπόν, μόνο και μόνο επειδή άλλοι άνθρωποι σε άλλα μέρη της γης εκπέμπουν πολύ λιγότερο από ό, τι δικαιούνται. Ζουν στην Αφρική, την Ασία, την Κεντρική και τη Νότια Αμερική και έχουν επωφεληθεί μόνο περιθωριακά από την ορυκτή ενέργεια. Και είναι ακριβώς αυτοί οι άνθρωποι που ζουν στις περιοχές που αντιμετωπίζουν σήμερα τους μεγαλύτερους κινδύνους από την αλλαγή του κλίματος μέσω των ολοένα συχνότερων και μεγαλύτερων τυφώνων, των πλημμυρών και της ξηρασίας. Οικολογική –Κλιματική Δικαιοσύνη θα σήμαινε σήμερα: Αν ο μέσος Ευρωπαίος εκπέμπει 10 τόνους διοξειδίου το χρόνο, και ο στόχος της αύξησης της υπερθέρμανσης κατά 1,5 βαθμούς απαιτεί εκπομπή ενός μόνο τόνου[1], τότε απαιτείται μείωση στο ένα δέκατο. Αυτό είναι το πρωτοφανές καθήκον της εποχής μας, στον «αναπτυγμένο» κόσμο. Οι καταναλωτικές κοινωνίες του παγκόσμιου Βορρά-Δύσης βρίσκονται μπροστά στην ανάγκη για μια βαθιά πολιτιστική αλλαγή. Για να είναι αυτή εποικοδομητική (γιατί ένα τελευταίο ξέσπασμα βίας και πόλεμος θα καταναλώσει τον πλανήτη γρήγορα και οριστικά), χρειάζεται οικολογική δικαιοσύνη και ισοκατανομή βαρών. Αν υπάρξει ισοκατανομή βαρών και κοινωνική-οικολογική-κλιματική δικαιοσύνη, τότε οι «φτωχές» σήμερα χώρες μπορούν πιο εύκολα να στηρίξουν την μετάβασή τους σε κοινωνίες αποανάπτυξης και μικρότερου οικολογικού αποτυπώματος, γιατί δεν θα είναι αναγκασμένες να παραιτηθούν από την υπερκατανάλωση-πράγμα που δεν είχαν τη δυνατότητα οι πλειοψηφίες των πληθυσμών τους- όπως θα χρειασθεί να συμβεί στις πλούσιες χώρες!
Ο καπιταλισμός ήταν και είναι ένα σύστημα που έχει ιστορικά επιδείξει μια τεράστια ικανότητα προσαρμογής στις διάφορες προκλήσεις. Η αδυναμία του  όμως να αντιαντιμετωπίσει σήμερα την οικολογική κρίση δείχνει ότι γρήγορα πηγαίνει σε μια φάση της τελικής διάβρωσης, από την οποία έχει μόνο μία διέξοδο: τον οίκο-φασισμό, μια προοπτική που βασίζεται στην ιδέα ότι πολλοί άνθρωποι στον πλανήτη περισσεύουν. Δρα περιθωριοποιώντας αυτούς που περισσεύουν. Αυτό το κάνει ήδη και στην πιο σκληρή του εκδοχή, τους εξοντώνει, μπροστά στην επικείμενη γενική έλλειψη δείχνει όλο και πιο αποφασισμένος να διατηρήσει τους σπάνιους πόρους σε λίγα χέρια.
Από την άλλη, οι σημερινές γενιές των ανθρώπων-ακόμα και των λεγόμενων «από κάτω» που εκμεταλλεύονται από τον καπιταλισμό- κληρονομούν στα παιδιά τους όχι μόνο οικονομικά χρέη, αλλά και οικολογικά! Με την έννοια ότι οι νέες γενιές θα πρέπει να τα ξεπληρώσουν αποκαθιστώντας και ανανεώνοντας τις συνθήκες ζωής και τα οικοσυστήματα του πλανήτη, αν θέλουν φυσικά να επιβιώσουν στο μέλλον.
Ειδικά για την ελληνική κοινωνία και την Ελλάδα, που ήταν έτσι και αλλιώς ο «ναυαγός της ανάπτυξης»: οι ημέρες της φαινομενικής ευμάρειας έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Η επιστροφή στην μια από τα ίδια «ανάπτυξη» που ευαγγελίζεται και η σημερινή κυβέρνηση  και η προηγούμενη της αριστεράς,  δεν πρόκειται να γίνει με τους όρους που έχουν επιβληθεί από την ΕΕ. Θα χρειασθεί και στην Ελλάδα και παντού να επιδιώξουμε-οι «από κάτω» φυσικά, γιατί οι ελίτ δεν έχουν λόγο-την ευζωία με επάρκεια με επιλογή της κατεύθυνσης της Αποανάπτυξης-Τοπικοποίησης-κοινοτισμού-Άμεσης Δημοκρατίας
Η απομάκρυνση από την ανάπτυξη είναι μια ασύγκριτα μεγάλη παρέμβαση. Θα πρέπει να πούμε αντίο στους καπιταλιστικούς νόμους της αγοράς:
ανταλλαγή αντί αγοράς, μοίρασμα και δανεισμός αντί ενοικίασης, κατοίκηση αντί κατοχής, δωρεά αντί μάρκετινγκ, περιορισμός αντί επέκτασης, εργασία αντί εκμετάλλευσης, συμφωνία και αποδοχή αντί διαταγής και υπακοής, νόημα και ουσία στην παραγωγή και τη χρήση αντί κατανάλωσης και επιδίωξης κέρδους. Θα πρέπει να μειώσουμε όχι μόνο τον χρόνο εργασίας με ισοκατανομή της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας, αλλά και με εισαγωγή ενός Βασικού Εισοδήματος.
Η «πράσινη ανάπτυξη» στα πλαίσια του καπιταλισμού: το καλύτερο που θα προσφέρει είναι μια παράταση χρόνου στην κατάρρευση: Η Παγκόσμια τράπεζα προβλέπει ότι για την «πράσινη ανάπτυξη» θα χρειασθούμε μέχρι το 2050 ραγδαία αύξηση των εξορύξεων των ορυκτών μετάλλων: αλουμινίου, χαλκού, μόλυβδου, νικελίου και χάλυβα, εντατικοποίηση στην εκμετάλλευση σπάνιων γαιών(ίνδιο, μολυβδένιο, νεοδύμιο) και ειδικότερα για υλικά αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας (κοβάλτιο, λίθιο, μαγγάνιο, νικέλιο) αύξηση της ζήτησης έως και 1000%.
Η «αποανάπτυξη», βασισμένη στην αυτο-επάρκεια και την εκούσια απλότητα, φαίνεται να απορρέει από μια μη βίαιη και αντιαυταρχική φιλοσοφία. Από την άλλη, θέση της δεν είναι η παραίτηση από τις απολαύσεις της ζωής. Απεναντίας, διεκδικεί κατηγορηματικά την ανάκτησή τους, απορρίπτοντας την απατηλή λάμψη της αλόγιστης κατανάλωσης.
«Πρόκειται για μια διαδικασία πραγματικής μείωσης της παραγωγής και κατανάλωσης, που θα συνοδεύεται από ένα τρόπο ζωής  κατά τη διάρκεια της οποίας ξανασκεφτόμαστε και επαναϊεραρχούμε τις ανάγκες μας προς την κατεύθυνση της λιγότερης κατανάλωσης και του περισσότερου ελεύθερου χρόνου. Αυτά φαίνεται να μπορούν να σαρκωθούν   μέσα σε μια ατμόσφαιρα «εκούσιας απλότητας» και «συµβιωτικότητας»  μέσω της  αναδιανομής του παραγόµενου πλούτου με στόχο την όσο το δυνατόν µεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη, την έμφαση στην πραγµατική αξία χρήσης ενός προϊόντος και όχι στην ανταλλακτική αξία του ως εµπορεύµατος, την ανάδειξη της σημασίας της τοπικής παραγωγής με φτηνές πρώτες ύλες, την επαναχρησιµοποίηση και  την ανακύκλωση καθώς και τους οικολογικούς φόρους. Όλοι οι παραπάνω στόχοι είναι αλληλεξαρτώμενοι».
Ο βασικός στόχος της έννοιας της αποανάπτυξης είναι η αποαποικιοποίηση της ατομικής και κοινωνικής συνείδησης από την ιδεολογία της ανάπτυξης. Μέσα από την κριτική του μοντέλου της. Το ιδεολόγημα της ανάπτυξης κατέχει -μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο και ιδίως την τελευταία 30ετία-θέση θρησκείας. Μιας θρησκείας που μας λέει ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι μια ευλογία, ότι μέσω αυτής έχουμε κοινωνική συνοχή, επαρκείς δημόσιες/κοινωνικές υπηρεσίες, υψηλά επίπεδα κατανάλωσης και πως η φτώχεια, η ανισότητα και η ανεργία θα εκλείψουν, αφού μέσα από την συνεχή ανάπτυξη θα μεταβούμε σε «κοινωνίες αφθονίας» και στον «επί γης παράδεισο».
 Στην επιδίωξη αυτού του «παραδείσου» όμως δεν θα μας βοηθήσει η θρησκεία της ανάπτυξης-που όπως προανάφερα» μας οδηγεί στην κατάρρευση-αλλά το ερώτημα «τι έχει νόημα;» στη ζωή μας. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μπορεί να αποκτήσει κεντρική σημασία τα επόμενα χρόνια.
Η εισαγωγή μιας οικολογικής μεθόδου ερμηνείας και η δημιουργία ενός νέου αξιακού συστήματος συνδεδεμένου περισσότερο με  την έννοια του «ευ ζην» των αρχαίων Ελλήνων, του «buen vivir»(καλή ζωή) των ιθαγενικώ ν κοινοτήτων της λατινικής Αμερικής, καθώς και των «καρακόλ» των Ζαπατίστας και του συστήματος συμβουλίων των Κούρδων της Ροζάβα, μπορεί να βοηθήσει στη λήψη των ατομικών και συλλογικών αποφάσεων για καλύτερες εκτιμήσεις ως προς την βαρύτητα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, αλλά και για το ποια μορφή είναι απαραίτητο και μπορούν να πάρουν τα συντάγματα σε κάθε χώρα, μετά το τέλος της ανάπτυξης.  Πώς πρέπει να οργανωθεί η Ευρώπη και τα κράτη της, προκειμένου να προωθηθεί η παγκοσμιοποίηση της συνύπαρξης-η νέα οικουμενικότητα δηλαδή- και όχι η παγκοσμιοποίηση των εμπορευμάτων; Είναι ερωτήματα που μπορούν να απαντηθούν στα πλαίσια ενός νέου αξιακού συστήματος που μπορεί να υιοθετηθεί από τις κοινωνίες του πολιτισμού της «μετά την ανάπτυξη» εποχής.
Η πρόταση για την ευζωία με επάρκεια –που έχει διαμορφωθεί προς το παρόν από μια μειοψηφία ανθρώπων που έχουν επιλέξει ήδη σήμερα έναν άλλον τρόπο ζωής και δεν ανήκουν στον κυρίαρχο ανθρωπολογικό τύπο του homo oeconomicus-θα μπορούσε να είναι μια διέξοδος προς τον απαραίτητο νέο ευτοπικό πολιτισμό, που όμως θα πρέπει να επιλεχθεί και από σημαντικές κοινωνικές πλειοψηφίες για να υλοποιηθεί ως εναλλακτική του παρόντος. Και αυτό είναι το στοίχημα που θα χρειασθεί να παίξουν πρωτοβουλίες προσώπων-όχι μονοδιάστατων ατόμων-σε κάθε τοπική κοινωνία, ώστε με διασύνδεση και ομοσπονδιοποίησή τους, να μπορέσουν να το κερδίσουν το στοίχημα, όχι μόνο τοπικά, αλλά και σε επίπεδο εθνικής επικράτειας κάθε φορά. 

Σε κάθε περίπτωση βέβαια, ο καπιταλισμός έχει την ικανότητα να αποφεύγει να θέτουμε σημαντικές ερωτήσεις. Λέει, για παράδειγμα, ότι μπορεί και πρέπει να αναζητηθούν νέες πηγές ενέργειας που θα μας επιτρέψουν να διατηρήσουμε ή και να αυξήσουμε αυτά που έχουμε κατακτήσει. Να μην ανησυχούμε γιατί θα εξασφαλισθεί για τον καθένα ένα μεγαλύτερο κομμάτι πίτας. Την ερώτηση όμως που δεν μπορεί να αποφύγει ούτε αυτός ούτε και μεις, είναι: μπορούμε και θέλουμε να συνεχίσουμε να ζούμε, να παράγουμε και να καταναλώνουμε όπως μέχρι τώρα, αποδεχόμενοι το ενδεχόμενο της κατάρρευσης και του οικοφασισμού;


[1] Ο στόχος που συμφωνήθηκε στο Παρίσι, δηλαδή να περιορισθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη σε 1,5 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την προ-βιομηχανική περίοδο, παρέχει το κριτήριο αξιολόγησης για την αποτελεσματικότητα των μέτρων μείωσης των εκπομπών, με εμπειρικό τρόπο. Στην τελευταία έκθεσή της, η επιτροπή IPCC του ΟΗΕ αναφέρει ένα υπόλοιπο 270 δισεκατομμυρίων τόνων άνθρακα (C) ή ισοδύναμων 991 δισεκατομμυρίων τόνων CO2 που μπορεί, στην καλύτερη περίπτωση, να απορροφήσει η ατμόσφαιρα στην περίοδο 2013-2100, αν ο στόχος του 1, 5 ° τηρηθεί. Με βάση αυτό, μπορεί εύκολα να καθορισθούν οι ετήσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που αντιστοιχούν σε κάθε άτομο: Στα τέσσερα χρόνια μετά την αναφορά αυτή (2013-2016) οι εκπομπές ήταν στα 160 δισεκατομμύρια τόνους CO2, που αν αφαιρεθούν από τους 991 που ήταν ο προϋπολογισμός του 2013, μένουν 831 δισεκατομμύρια τόνοι CO2 που μπορούμε να εκπέμψουμε συνολικά από το 2017 έως το τέλος αιώνα. Διαιρεμένο με τα 83 χρόνια που μένουν, έχουμε ως αποτέλεσμα έναν ετήσιο προϋπολογισμό 10 δισεκατομμυρίων τόνων CO2. Με έναν αναμενόμενο, για το υπόλοιπο του αιώνα, παγκόσμιο πληθυσμό 9 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, αυτό οδηγεί σε ένα ετήσιο ποσό εκπομπής ενός περίπου τόνου CO2 ανά άτομο. Βλέπε: http://www.topikopoiisi.eu/902rhothetarhoalpha/4966263

Για την ευζωία με επάρκεια!


Πώς μπορούμε να λύσουμε τα πιεστικά προβλήματα του σήμερα, μετά τον εγκλεισμό λόγω πανδημίας; Επιστρέφοντας στην «κανονικότητα» της προ Κορόνα-εποχής και στο μοντέλο «ανάπτυξης» και «ευημερίας», που μας πρότειναν οι συμβατικοί οικονομολόγοι και οι πολιτικές των κυβερνήσεων του «αναπτυγμένου κόσμου;
 Μήπως η αληθινή ευημερία για το μέλλον θα ήταν το «να ζούμε καλύτερα καταναλώνοντας λιγότερα και με λιγότερη δουλειά»; Μήπως μπορούμε να πετύχουμε μια καλύτερη συνολικά ζωή (ευζωία) εξασφαλίζοντας περισσότερο χρόνο(θεωρούμενος ο χρόνος σαν φυσικός πόρος που έτσι είναι πραγματικά), αυξημένη αυτάρκεια, πιο έντονες κοινωνικές σχέσεις( θεωρούμενες ως σχεσιακά αγαθά); Μήπως η μείωση του εργάσιμου χρόνου είναι ένα μέσο για τους αναγκαίους κοινωνικούς και ατομικούς μετασχηματισμούς; Έτσι δε μπορούμε να πετύχουμε τη μείωση της γρήγορης κατανάλωσης προϊόντων της μαζικής παραγωγής, τα οποία προϊόντα παράγονται με καταστροφικό για το περιβάλλον τρόπο και μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα και ταυτόχρονα να επιδιώξουμε μια αυτεξούσια συνολικά καλή ζωή που δεν θα στηρίζεται στην υπερκατανάλωση πόρων αλλά στην εγκρατή και επαρκή τους χρήση;  Αυτό δεν διδαχθήκαμε κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, όπου είχαμε άφθονο χρόνο για να σκεφθούμε πάνω στα νοήματα της ζωής και του θανάτου προσπαθώντας να αυτοδιαχειρισθούμε τον φόβο, που ήταν πανταχού παρών στην οθόνη της τηλεόρασης ή του υπολογιστή μας;
 Η επικρατούσα τάση της οικονομικής επιστήμης κόντρα στη Γαία
Για να αναπτύξουμε την επιχειρηματολογία μας για τους αναγκαίους μετασχηματισμούς που χρειαζόμαστε και για ένα σχέδιο με το οποίο θα πετύχουμε την ευζωία με επάρκεια, θα χρειασθεί να αρχίσουμε με ένα ευρύ περίγραμμα των παγκόσμιων διλημμάτων που δημιουργούνται από ένα οικονομικό σύστημα, το οποίο δεν λαμβάνει υπόψη τις φυσικές του βάσεις και τους πεπερασμένους οικονομικούς πόρους. Όχι μόνο δεν τους σκέφτεται, αλλά βασικά θέλει να τους αγνοεί. Η υγειονομική και οικονομική κρίση, η κλιματική αλλαγή και οι κοινωνικές ανισότητες είναι τα συμπτώματα αυτής της τύφλωσης των οικονομιών της επικρατούσας τάσης, η οποία οδήγησε σε σημαντικά εσφαλμένη εκτίμηση της σχέσης μεταξύ της περιβαλλοντικής προστασίας και της οικονομικής μεγέθυνσης-ανάπτυξης.
Οι αγορές δεν είναι σε θέση να αποτρέψουν τον εκφυλισμό της υγείας μας ή την αύξηση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου και την αύξηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Η διαπίστωση αυτή δεν μπορεί να είναι νέα για τα κοινωνικά και οικολογικά κινήματα. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί, επειδή και τα ίδια έχουν αντιληφθεί ότι η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών υπήρξε μια ευκαιρία-όχι ακόμα χαμένη- χρειάζεται να παρέμβουν πολιτικά και να αποδομήσουν τα παλιά πρότυπα σκέψης και στην πολιτική και στην κοινωνία. Να κάνουν γνωστές και κατανοητές τις πλούσιες αναλύσεις τους για τη σύνδεση ανάμεσα στο περιβάλλον και την οικονομία σε ένα ευρύτερο ακροατήριο. Να συζητήσουν με τους «από κάτω» των κοινωνιών σχετικά με τις αναγκαίες αλλαγές και να απαιτήσουν τον πολιτικοοικονομικό μετασχηματισμό του συστήματος.
Τα κριτήρια που αναφέραμε υπό τύπον ερωτημάτων στην αρχή, δηλαδή ο περισσότερος προσωπικός χρόνος, ο λιγότερος εργασιακός χρόνος, η αυξημένη αυτάρκεια και οι έντονες κοινωνικές και διανθρώπινες σχέσεις, είναι και ένας προσωπικός οδηγός για το πώς ο καθένας/καθεμία  από μας μπορεί να ακολουθήσει το δικό του/της δρόμο για την προσωπική και συλλογική αλλαγή. Αλλά πώς μπορούμε να χαράξουμε και να ακολουθήσουμε αυτόν τον δρόμο, ο οποίος μειώνει το οικολογικό μας αποτύπωμα, αλλά καθιστά συγχρόνως δυνατό να ζούμε μια καλή ζωή με επάρκεια αγαθών και μέσων;
Κάποιοι κανόνες για μια ολιστικά καλή ζωή με επάρκεια
Η ευζωία μας μπορεί να βασισθεί σε τέσσερις αρχές-πυλώνες που διαμορφώνουν το σχέδιο της επάρκειας:
·         Πρώτος πυλώνας: η μείωση του χρόνου εργασίας αποτελεί τον βασικότερο πυλώνα. Με λιγότερη εργασία απελευθερώνονται χρονικοί πόροι, οι οποίοι καθιστούν δυνατή τη φροντίδα για την ανάπτυξη και διατήρηση διαπροσωπικών σχέσεων ή για την αυτοπαραγωγή προϊόντων και χρηστικών αντικειμένων.
·         Δεύτερος πυλώνας, που είναι συνέπεια του πρώτου, είναι η αυτάρκεια που μπορεί να εξελιχθεί σε ένα σημαντικό οικονομικό κίνημα. Όποιος μπορεί να φροντίζει σε κάποιο βαθμό μόνος του τον εαυτό του, να καλλιεργεί ή να κατασκευάζει, χρειάζεται να κερδίζει λιγότερα χρήματα και έτσι ταυτόχρονα φροντίζει και για τη διατήρηση των πόρων. Έτσι, μπορεί να διαφοροποιηθεί και η "business as usual"  και η αγορά.
·         Τρίτος πυλώνας: η προσεκτική κατανάλωση και μια επιπλέον φιλική προς το περιβάλλον στάση, οδηγεί στο να αγοράζονται βιώσιμα πράγματα πιο συνειδητά και για μεγάλης διάρκειας χρήση.
·         Τέταρτος: οι διαπροσωπικές σχέσεις και η επένδυση χρόνου στην κοινότητα (σε μια κοινότητα 50 προσώπων μπορούν να δημιουργηθούν 1225 διαφορετικές διαπροσωπικές σχέσεις). Αυτός ο επανα-ανακαλυφθής πλούτος του «κοινωνικού κεφαλαίου»-καλύτερα των σχεσιακών αγαθών- οδηγεί στην αμοιβαία υποστήριξη και σε περισσότερες ευκαιρίες για ανταλλαγή ή δανεισμό. Αυτή η λογική της αλληλεγγύης-συνέργειας και της ευχάριστης συνύπαρξης υποστηρίζεται από φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες, από ανοικτού κώδικα ανταλλαγή γνώσεων, από μοντέλα μοιράσματος και από τις μικροεπιχειρήσεις.
«Ευζωία» αντί «Ευημερία»!
Χρησιμοποιούμε τον όρο «ευζωία» (ευ ζωή, καλή ζωή, buen vivir) για να τον ξεχωρίσουμε από τον όρο «ευημερία» (ευ ημέρα, καλή ημέρα) που χρησιμοποιείται σήμερα από όλους σαν στόχος της «ανάπτυξης». Άλλο να περνάς τη μέρα σου καλά, και άλλο να έχεις μια ποιότητα συνολικά σε όλη τη ζωή σου. Άλλο να νομίζεις ότι ήλθες στη ζωή για να τρέχεις, να δουλεύεις όσο γίνεται περισσότερο, να αποκτάς περισσότερα χρήματα για να καταναλώνεις όσο γίνεται περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες-εμπορεύματα, θεωρώντας-χωρίς να έχεις το χρόνο να σκεφθείς- ότι «ευημερείς» και άλλο να περιορίζεις τις καταναλωτικές σου ανάγκες υιοθετώντας ένα μοντέλο «εθελούσιας ολιγάρκειας», να καταναλώνεις δηλαδή λιγότερους αλλά επαρκείς πόρους και ενέργεια, ζώντας μια καλύτερη συνολική ζωή, ανακαλύπτοντας την ποιότητα και την αξία χρήσης των προϊόντων και έχοντας επαρκή χρόνο στη διάθεσή σου για αυτοανάπτυξη, αυτοπραγμάτωση και εμβάθυνση στα νοήματα της ζωής.

Κατευθυντήρια γραμμή  για την ευζωία -αξιοβίωτη ζωή προτείνουμε ένα αξιακό σύστημα κωδικοποιημένο σε οκτώ κριτήρια Ε (έννοιες που αρχίζουν όλες από Ε, για να τις θυμόμαστε καλύτερα):
  1. Επιβράδυνση στον χρόνο .  Αντί του σημερινού όλο και πιο γρήγορα και επιφανειακά: πιο αργά και σε βάθος!
  2. Εγγύτητα στον χώρο. Αντί του όλο και πιο μεγάλα, του όλο και πιο μακριά και παγκοσμιοποιημένα: πιο μικρά, πιο κοντά και τοπικά!
  3. Επάρκεια στην ιδιοκτησία, στα μέσα και τους πόρους διαβίωσης. Αντί του όλο και περισσότερα: ποιότητα, επάρκεια, λιγότερα είναι συνήθως αρκετά! Αντί μιας χρήσης και με ημερομηνία λήξης: καλύτερα και πιο γερά! αντί για το απρόσωπο του ομογενοποιημένου της μαζικής παραγωγής : πιο όμορφα και προσωπικά !
  4. Ενσυναίσθηση στις διανθρώπινες σχέσεις και στις σχέσεις με τις άλλες μορφές ζωής. Αντί εμπορευματοποίησης και ωφελιμισμού, αναγνώριση της διαφορετικότητας και συμπάθεια-αλληλοστήριξη!
  5. Έξοδος από την αγορά  . Αντί μόνον για όποιον έχει χρήματα μέσω της αγοράς: πιο δίκαια, για τον καθένα που το χρειάζεται, από τον καθένα που μπορεί!
  6. Επαναοικειοποίηση τόπων, Κοινών συλλογικών αγαθών και χρόνου. Αντί καταστροφής τόπων και Κοινών με «ανάπτυξή» τους, αντί αύξησης του εργάσιμου χρόνου, επανατοπικοποίησηυποστήριξή τους και αύξηση του ελεύθερου προσωπικού χρόνου για αυτοπραγμάτωση-αυτοανάπτυξη!
  7. Ευρύτητα στη γνώση και τις δεξιότητες. Αντί της εξειδίκευσης και του μονοδιάστατου οικονομικού ατόμου, ολιστική πολύπλευρη γνώση και ολοκληρωμένα πρόσωπα!
  8. Επανανοηματοδότηση στη συνείδηση. Αντί του όλο και πιο ανταγωνιστικά: συνεργατικά και αλληλέγγυα! όποιος φροντίζει για όλους, φροντίζει και για τον εαυτό του!
 Το 8οκριτήριο προϋπόθεση για τα άλλα 7. Τα οκτώ Ε είναι χρήσιμα για την αλλαγή στην ατομική στάση και τον τρόπο ζωής μας, αλλά και σαν πυξίδα στη γενικότερη πολιτική κατεύθυνση και την οικονομία.
Όρια και δυνατότητες υλοποίησης
Οι παραπάνω αρχές επάρκειας αποτελούν επίσης τη βάση για κατάλληλες πρακτικές όσον αφορά στην πολιτική του χρόνου εργασίας και στην κοινωνική πολιτική. Η μείωση του χρόνου εργασίας έχει και μακροοικονομικές επιπτώσεις, επειδή  μπορούν να κατανεμηθούν πιο ομοιόμορφα και σε περισσότερους οι θέσεις εργασίας και έτσι θα μπορούν να δημιουργηθούν ευνοϊκότερες συνθήκες ύπαρξης. Πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα ότι τα κοινωνικά κινήματα της αλλαγής του παραδείγματος, θα χρειασθεί να αξιώσουν άμεσα τη μείωση της ανισότητας και της φτώχειας από τις κυβερνήσεις, με την υιοθέτηση για παράδειγμα ενός ελάχιστου και χωρίς προϋποθέσεις κοινωνικού εισοδήματος (Η πρόταση έχει διαμορφωθεί από καιρό και ήλθε ξανά στην επικαιρότητα λόγω του Κορονοϊού: το προτείνει πρόσφατα και η Ισπανική κυβέρνηση για όλη την Ε.Ε.). Επίσης να τονισθεί ότι η πολιτική αυτή δεν μπορεί να είναι ακόμα επαρκής: Ο στόχος της πληρότητας-επάρκειας παραμένει μια ιδέα που πρέπει να μπορεί να υλοποιηθεί πρακτικά σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις κοινωνίες, σε όλο τον πλανήτη, για να είναι δίκαιη. Ομοίως, υπάρχει έλλειψη επιχειρημάτων για να μπορούν να πεισθούν από την ιδέα της επάρκειας οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ιδιαίτερα , αλλά και οι πολίτες.
Η επάρκεια μπορεί συνεπώς να θεωρηθεί ως σημείο εκκίνησης και αναφοράς και ως οδηγός για δράση, αλλά η ίδια εξαρτάται από σημαντικές αλλαγές στην πολιτική για να μπορέσει να δώσει λύσεις στις παγκόσμιες προκλήσεις. Παρ 'όλα αυτά προσφέρει ένα συνεκτικό σκεπτικό γιατί είναι αναγκαίο να πάμε σε πέρα και ανεξάρτητες από την ανάπτυξη οικονομίες και ταυτόχρονα θα μπορούσε να δώσει-μετά από αναλυτική επεξεργασία-μια εναλλακτική λύση.

Τρίτη 12 Μαΐου 2020

Από-παγκοσμιοποίηση του μοντέλου της καπιταλιστικής παραγωγής και η προοπτική της Αποανάπτυξης-Τοπικοποίησης


Μία από τις τάσεις του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, που προϋπήρχε της πανδημίας ήταν και η τάση της από-παγκοσμιοποίησης. «Αυτή παίρνει διαστάσεις γιατί με αφορμή την πανδημία έχει γενικευθεί η  αίσθηση ότι ο συνδεδεμένος κόσμος μας-το «παγκόσμιο χωριό» με τα πολλαπλά «ανθρωποδίκτυα»-  το καθημερινό μακρινό -και ηλεκτρονικό- εμπόριο και ο τουρισμός μας, μας καθιστούν πολύ ευάλωτους στις πανδημίες και τις οικονομικές τους επιπτώσεις.»
Από τις αρχές του 1990 κυρίως, οι εταιρείες είχαν αρχίσει να αναθέτουν την παραγωγή τους σε χώρες με χαμηλούς μισθούς. Η πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» συνέβαλε σε αυτό, όπως επίσης η ολοκλήρωση των θεσμών της παγκοσμιοποίησης και των πολυεθνικών συμφωνιών, η ένταξη της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, αλλά και μια επανάσταση στις μεταφορές: η τεχνολογία-οικονομία των εμπορευματοκιβωτίων-Containers. Έγινε μια άνευ προηγουμένου ανάπτυξη των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού στις περιοχές μειωμένου κόστους εργασίας. Η περίοδος 1990- 2008 έμεινε γνωστή σαν εποχή της υπερπαγκοσμιοποίησης, και κατά τη διάρκειά της το 60% της παγκόσμιας ανάπτυξης του εμπορίου οφειλόταν στις παγκόσμιες αλυσίδες πραγμάτωσης αξίας.
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 όμως, προανήγγειλε την αρχή του τέλους αυτής της εποχής. Από το 2011, η αυξανόμενη επέκταση των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού έχει σταματήσει. Ο λόγος για αυτή την αλλαγή ήταν η αβεβαιότητα: Μεταξύ 2008 και 2011, ο Παγκόσμιος Δείκτης Αβεβαιότητας [1] αυξήθηκε σχεδόν κατά 200%. Συγκριτικά, κατά τη διάρκεια της επιδημίας του ιού Sars το 2002 και το 2003, ο δείκτης αυτός αυξήθηκε μόνο κατά 70%, ενώ όταν η Βρετανία ψήφισε υπέρ της αποχώρησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2016,αυξήθηκε προσωρινά κατά 250%.
Αυτή η αυξημένη αβεβαιότητα  των τελευταίων χρόνων λοιπόν, φαίνεται να πιάνει κορυφή με την παρούσα πανδημία Covid-19. Καθώς αυτή κλιμακώνεται, έχουν ενταθεί οι κίνδυνοι σε σχέση με τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Οι εταιρείες αλλάζουν στάση και επιχειρηματικά σχέδια και ξαναφέρνουν πίσω, στην πιο σίγουρη μητρική έδρα τους, τις οικονομικές δραστηριότητες και την παραγωγή τους, που πριν είχαν διασκορπίσει σε ένα παγκοσμιοποιημένο δίκτυο θυγατρικών ή συνεργαζόμενων εταιρειών –σε χώρες μισθολογικών παραδείσων-οι οποίες κατασκεύαζαν τα διάφορα στοιχεία των τελικών προϊόντων τους.
Και επειδή δεν τις συμφέρει να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας στις μητρικές χώρες-λόγω της ακριβής εργασίας- προχωρούν εδώ στην ψηφιοποίηση-αυτοματοποίηση-ρομποτοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας. Η χρήση των ρομπότ στις αλυσίδες παραγωγής είναι πια φθηνότερη από πριν και επιταχύνεται, οδηγώντας σε μια αναγέννηση της βιομηχανικής παραγωγής στις μετα-βιομηχανικές χώρες, πράγμα που δημιουργεί και μεγάλο πρόβλημα για την Κίνα, τον μεγάλο κινητήρα της παγκοασμιοποίησης. Μια αύξηση κατά 300% της αβεβαιότητας , που πιθανώς να προκαλέσει η  πανδημία Covid-19, θα μπορούσε να μειώσει την παγκόσμια δραστηριότητα της εφοδιαστικής αλυσίδας κατά 35%. Έτσι την ερχόμενη μετά την πανδημία περίοδο, οι εταιρείες μάλλον δεν θα αναλάβουν τους κινδύνους που συνδέονται με την εξωτερική ανάθεση της παραγωγής. Τα κίνητρα για τη μετατόπιση της παραγωγής πίσω στις πλούσιες βιομηχανικές χώρες ενισχύονται από το γεγονός ότι η ρομποτοποίηση, όπως αναφέρθηκε, είναι τώρα φθηνότερη από ποτέ. Στο παράδειγμα της Γερμανίας: μια εταιρεία θα έπρεπε να πληρώσει έναν Γερμανό εργαζόμενο πολύ περισσότερο από ό, τι έναν εργαζόμενο στην Κίνα. Ένα γερμανικό ρομπότ όμως, δεν απαιτεί καθόλου μισθούς, ούτε κοινωνικές παροχές, όπως η ασφάλιση υγείας ή η συνέχιση της καταβολής των μισθών σε περίπτωση ασθένειας.

Οι επενδύσεις στα ρομπότ δεν είναι μια νέα εξέλιξη, έχουν ξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Η αυτοκινητοβιομηχανία πρωτοστάτησε σε αυτό, αντιπροσωπεύοντας το 50%-60% στη χρήση των ρομπότ. Στη Γερμανία[2] π.χ. το 2014, υπήρχαν τέσσερα ρομπότ ανά 1.000 εργαζόμενους, στη Νότια Κορέα και τη Σιγκαπούρη 6 ρομπότ ανά 1000 εργαζόμενους, ενώ στις ΗΠΑ είναι 1,5 ανά 1000. Τώρα αυτές οι επενδύσεις θα ενταθούν, αφού λόγω της χρηματοληπτικής πολιτικής των κεντρικών τραπεζών κατά την πανδημία τα επιτόκια θα μειωθούν σημαντικά. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η ρομποτοποίηση μπορεί να αυξηθεί μέχρι και το 76% και θα αφορά περισσότερο σε επιχειρήσεις που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και κερδοφορίας, όπως του τομέα των αυτοκινήτων και μεταφορών, των ηλεκτρικών ειδών ή της κλωστοϋφαντουργίας. Στη Γερμανία π.χ. οι τομείς της παραγωγής που επιστρέφουν στη χώρα είναι κυρίως της χημικής βιομηχανίας, της μεταλλουργίας, των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών ειδών, που πριν εξασφάλιζαν τα προ-προϊόντα των τελικών τους προϊόντων από παραγωγικές διαδικασίες σε «υποανάπτυκτες» ή «αναπτυσσόμενες» χώρες με χαμηλούς μισθούς.
Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, χώρες όπως η Τσεχία, η Σλοβακία και η Σλοβενία (όπου η αυτοκινητοβιομηχανία είναι βασικά ξένης ιδιοκτησίας και ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση της ρομποτικής  έχοντας πλέον περισσότερα ρομπότ ανά 1000 εργαζόμενους από τις ΗΠΑ ή τη Γαλλία), παραμένουν πολύ ελκυστικές ακόμα για την ανάθεση εξωγενούς παραγωγής από τις επιχειρήσεις των πλούσιων χωρών.
Τα κέντρα παραγωγής χαμηλού κόστους στην Ασία θα βρεθούν σε χειρότερη θέση μετά την πανδημία. Η Κίνα, ειδικότερα, που είχε κεντρική θέση σε πολλές παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και κερδοφορίας, θα αντιμετωπίσει τα σοβαρότερα προβλήματα - παρά τα σχέδιά της για παραγωγή υψηλότερης ποιότητας και για ενίσχυση της εγχώριας κατανάλωσης-από την στροφή αυτή των πολυεθνικών επιχειρήσεων προς εγχώριες και περισσότερο τοπικοποιημένες αλυσίδες παραγωγής αξίας.

Αν και αυτή η εξέλιξη δεν ωφελεί οπωσδήποτε τους τοπικούς εργαζόμενους , όπως αναφέραμε λόγω της ψηφιοποίησης-αυτοματοποίησης-ρομποτοποίησης, βλέπουμε συστημικές αλλαγές στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία-επιταχυνόμενες από την πανδημία- με αναγέννηση της βιομηχανικής παραγωγής στις πλούσιες βιομηχανικές χώρες και αύξηση του μεριδίου της μεταποίησης στην προστιθέμενη αξία σε αυτές τις χώρες.
Ο βιομηχανικός τομέας στη χώρα μας δεν φαίνεται και πάλι να έχει μερίδιο σε αυτή την εξέλιξη, ούτε καν στον τομέα της τεχνολογίας των ΑΠΕ και των ηλεκτρονικών, όπου θα μπορούσε να δημιουργήσει ενδογενή αλυσίδα παραγωγής προ-τελικών- προϊόντων.

Και η προοπτική της Απο-ανάτυξης μετά την πανδημία;

Αυτό που προτείνει το κίνημα της Τοπικοποίησης-Αποανάπτυξης (Localisation-Degrowth είναι να επανα-φαντασθούμε το μέλλον μετά την κρίση του Κοροναϊού. Πιο συγκεκριμένα προτείνει προς τους «από κάτω» του σημερινού παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού συστήματος:
1) Βάλτε τη ζωή στο επίκεντρο των οικονομικών μας συστημάτων. Αντί της οικονομικής ανάπτυξης και της σπάταλης παραγωγής, πρέπει να θέσουμε τη ζωή και την ευημερία στο επίκεντρο των προσπαθειών μας. Ενώ ορισμένοι τομείς της οικονομίας, όπως η παραγωγή ορυκτών καυσίμων, ο στρατός και η διαφήμιση, πρέπει να καταργηθούν σταδιακά το συντομότερο δυνατόν, πρέπει να προωθήσουμε άλλους, όπως η υγειονομική περίθαλψη, η εκπαίδευση, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και η οικολογική γεωργία.
2) Ριζική επαναξιολόγηση για το πόσο και τι δουλειά είναι απαραίτητη για μια καλή ζωή για όλους. Πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην εργασία στον τομέα της περίθαλψης και να εκτιμήσουμε επαρκώς τα επαγγέλματα που αποδείχθηκαν ουσιώδη κατά τη διάρκεια της κρίσης. Οι εργαζόμενοι από τις καταστροφικές βιομηχανίες χρειάζονται πρόσβαση στην κατάρτιση για νέες μορφές εργασίας που να είναι αναγεννητικές και καθαρότερες, εξασφαλίζοντας μια δίκαιη μετάβαση. Συνολικά, πρέπει να μειώσουμε τον χρόνο εργασίας και να θεσπίσουμε συστήματα για την αναδιανομή της.
3) Οργάνωση της κοινωνίας γύρω από τον εφοδιασμό βασικών αγαθών και υπηρεσιών. Ενώ πρέπει να μειώσουμε την σπάταλη κατανάλωση και τα ταξίδια, οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες, όπως το δικαίωμα στην τροφή, τη στέγαση και την εκπαίδευση, πρέπει να διασφαλίζονται για όλους μέσω καθολικών βασικών υπηρεσιών ή καθολικών συστημάτων βασικού εισοδήματος. Επιπλέον, πρέπει να καθοριστεί και να εισαχθεί ένα ελάχιστο και μέγιστο εισόδημα.
4) Εκδημοκρατισμός της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει να δοθεί σε όλους τους ανθρώπους η δυνατότητα να συμμετέχουν στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους. Ειδικότερα, σημαίνει μεγαλύτερη συμμετοχή για περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, καθώς και ενσωμάτωση των φεμινιστικών αρχών στην πολιτική και το οικονομικό σύστημα. Η ισχύς των παγκόσμιων εταιρειών και του χρηματοπιστωτικού τομέα πρέπει να μειωθεί δραστικά μέσω της δημοκρατικών σχέσεων ιδιοκτησίας και εποπτείας. Οι τομείς που σχετίζονται με τις βασικές ανάγκες, όπως η ενέργεια, τα τρόφιμα, η στέγαση, η υγεία και η εκπαίδευση, πρέπει να από-εμποροποιηθούν και να από-χρηματοποιηθούν. Πρέπει να ενισχυθεί η οικονομική δραστηριότητα που βασίζεται στη συνεργασία, για παράδειγμα στις συνεργατικές εργαζομένων.
5) Βάση των πολιτικών και οικονομικών συστημάτων η αρχή της αλληλεγγύης. Η ανακατανομή και η δικαιοσύνη - διακρατική, διατομεακή και διαγενεακή - πρέπει να αποτελέσουν τη βάση συμφιλίωσης μεταξύ των σημερινών και των μελλοντικών γενεών, των κοινωνικών ομάδων εντός των χωρών καθώς και μεταξύ των χωρών του Παγκόσμιου Νότου και του Παγκόσμιου Βορρά. Ο Παγκόσμιος Βορράς ειδικότερα πρέπει να τερματίσει τις τρέχουσες μορφές εκμετάλλευσης και να επανορθώσει για τις προηγούμενες. Η κλιματική δικαιοσύνη πρέπει να είναι η αρχή που διέπει έναν ταχύ κοινωνικό-οικολογικό μετασχηματισμό.

 Όσο έχουμε ένα οικονομικό σύστημα που εξαρτάται από την ανάπτυξη, μια ύφεση θα είναι μόνο καταστροφική. Αυτό που χρειάζεται αντ' αυτού ο κόσμος είναι η Αποανάπτυξη - μια προγραμματισμένη αλλά προσαρμοστική, βιώσιμη και δίκαιη μείωση της οικονομίας, οδηγώντας σε ένα μέλλον όπου θα μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα με λιγότερα. Η τρέχουσα κρίση ήταν βάναυση για πολλούς, πλήττοντας περισσότερο τους πιο ευάλωτους, αλλά μας δίνει επίσης την ευκαιρία να προβληματιστούμε και να επανεξετάσουμε. Μπορεί να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τι είναι πραγματικά σημαντικό και έχει επιδείξει αμέτρητες δυνατότητες για επανα-οικοδόμηση. Η αποανάπτυξη, ως κίνημα και έννοια, εξετάζει αυτά τα θέματα για περισσότερο από μια δεκαετία και προσφέρει ένα συνεκτικό πλαίσιο για την επανεφεύρεση μιας κοινωνίας βασισμένης σε άλλες αξίες, όπως η βιωσιμότητα, η αλληλεγγύη, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η ευγένεια, η άμεση δημοκρατία και η απόλαυση της ζωής.


[1] Ο Παγκόσμιος Δείκτης Αβεβαιότητας- World Uncertainty Index (WUI):είναι ένα νέο μέτρο που δημιουργήθηκε από τους ερευνητές του Πανεπιστημίου του Stanford και  παρακολουθεί την αβεβαιότητα σε όλο τον κόσμο στηριζόμενο στις αναφορές των χωρών στη μονάδα Economist Intelligence. Ο δείκτης είναι διαθέσιμος για 143 χώρες.

[2] Στοιχεία από το περιοδικό Spiegel:
https://www.spiegel.de/wirtschaft/soziales/corona-wie-die-pandemie-zur-renaissance-der-deutschen-industrie-fuehrt-a-82d65db2-d12b-4879-b25b-cf1e8a206bf7

Τρίτη 5 Μαΐου 2020

Ο ρόλος της εντατικής κτηνοτροφίας, του εμπορίου άγριων ζώων και της ρύπανσης της ατμόσφαιρας στη δημιουργία πανδημιών


Ενώ μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο και μέχρι το 1975 πολλοί διάσημοι επιστήμονες γιατροί δεν σταματούσαν να δηλώνουν ότι οι μεταδοτικές ασθένειες από τα ζώα στον άνθρωπο είχαν σχεδόν εξαλειφθεί, στη συνέχεια ξεκίνησε η τρίτη εποχή των ζωονοσημάτων, η εποχή «των αναδυόμενων μεταδοτικών ασθενειών». Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας των ζώων (OIE), το 60% των μολυσματικών ασθενειών σήμερα είναι ζωονοσήματα (φυματίωση, λύσσα, HIV) και τουλάχιστον 75% των νεοαναδυόμενων μολυσματικών ασθενειών (Ebola, Influenza, Nipah-Virus) έχουν ζωική προέλευση.
Τι έγινε και ενώ  μέχρι το 1970-75, με τις πρακτικές υγιεινής, τα φάρμακα και τα εμβόλια, τα ιατροφαρμακευτικά συστήματα είχαν καταφέρει παντού να εξαφανίσουν σχεδόν τα ζωονοσήματα, μετά έχουμε την ανάδυση νέων ισχυρών ιών που μεταδίδονται από τα ζώα στον άνθρωπο;
Μεταξύ των άλλων αιτιών, δύο ή μάλλον τρεις, φαίνεται ότι είναι οι πιο σημαντικές αιτίες:
1)      Η εντατική βιομηχανοποιημένη κτηνοτροφία-ζωοεκτροφή , που επικράτησε τα προηγούμενα χρόνια: Λόγω των άθλιων και ανθυγιεινών συνθηκών εκτροφής των ζώων, καθώς και των ορμονών ανάπτυξης και πάχυνσης που τους χορηγούνται για την επιτάχυνση της παραγωγής κρέατος και γάλακτος, ένα σημαντικό ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής αντιβιοτικών (περίπου το 50%) χορηγείται στα εκτρεφόμενα ζώα. Όμως παρά την τόσο απλόχερη ιατρική «φροντίδα», ασθένειες και επιδημίες όπως η νόσος των τρελών αγελάδων, η γρίπη των πτηνών και των χοίρων, ο μελιταίος πυρετός κλπ., ξέσπασαν κατά καιρούς σκορπώντας τον πανικό.

Για παράδειγμα, από το φθινόπωρο του 2005 αρχίζει να διαδίδεται ο πανικός για τον ιό Η5Ν1( «γρίπη των πουλερικών»), ο οποίος εντοπίσθηκε σε κάποια κοτόπουλα των εντατικών εκτροφείων της Ν.Α. Ασίας και το μήνυμα που δόθηκε ήταν: «έρχεται τρομερή πανδημία που πιθανά θα προκληθεί από την μελλοντική μετάλλαξη του Η5Ν1» . Δεύτερο παράδειγμα το 2009, όπου οι αρμόδιοι και τα ΜΜΕ  είχαν προκαλέσει πανικό, τότε που πρωτοεμφανίστηκε ο ιός Η1Ν1 ("γρίπη των χοίρων") και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας(ΠΟΥ) είχε χαρακτηρίσει την εξάπλωσή του ως πανδημία.[1].
Φαίνεται λοιπόν ότι οι συνθήκες εκτροφής της εντατικής κτηνοτροφίας(η αφύσικη τροφή που τρώνε τα εκτρεφόμενα ζώα -ιχθυάλευρα, αλεσμένα κόκκαλα, νύχια, τρίχες κλπ- οι άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους-το ένα πάνω στο άλλο- και η υπερβολική χορήγηση αντιβιοτικών και ορμονών) οδήγησαν σε μεταλλάξεις τους παλιούς ιούς και στην ανάπτυξή τους σε αυτό που λέμε «υπερ-ιούς».
Να τονίσουμε βέβαια επίσης εδώ, τον ρόλο της κλιματικής αλλαγής στη δημιουργία υπερ-ιών, επειδή οι ιοί και γενικά ορισμένοι μικροοργανισμοί είναι αναγκασμένοι να προσαρμοσθούν στην αύξηση της θερμοκρασίας του περιβάλλοντός τους με μεταλλάξεις, πράγμα που το κάνουν πολύ πιο γρήγορα από τον άνθρωπο.
2)      Η επέκταση του ανθρώπινου περιβάλλοντος στο ζωτικό χώρο των άγριων ζώων και το εμπόριο της άγριας ζωής: έχουμε από τη μία πυρκαγιές στα δάση, αποψίλωση άγρια χλωρίδας για καλλιέργειες και οικιστική δόμηση, χάραξη δρόμων και μετατροπή εκτάσεων σε τεχνικό –βιομηχανικό περιβάλλον κ.λπ., που στερούν ζωτικό χώρο από τα άγρια ζώα και τα αναγκάζουν να διαβιούν όλο και πιο κοντά στον άνθρωπο.
Από την άλλη έχουμε ανάπτυξη της ζήτησης για κατανάλωση άγριας ζωής, ως λιχουδιά(Delikatessen), πράγμα που οδήγησε τα προηγούμενα χρόνια-Ιδίως στη Ν.Α. Ασία και Αφρική-στο εμπόριο άγριων ζώων. Εμπορεύονται- σε υγειονομικά αμφισβητήσιμες συνθήκες- νεκρά και ζωντανά-συχνά παράνομα κυνηγημένα-άγρια ζώα, όπως νυχτερίδες, φίδια, κροκόδειλοι, φωλιδωτά ζώα, πάπιες, σκίουροι, αλεπούδες και κουτάβια λύκων. Τα ζώα φυλάσσονται σε κλουβιά σε πολύ στενό χώρο, ιδανικό περιβάλλον για την ανάπτυξη παθογόνων παραγόντων που εξαπλώνονται π.χ. μέσω σωματικών υγρών και στη συνέχεια μεταδίδονται στον άνθρωπο.
3)      Η ατμοσφαιρική ρύπανση: Σειρά μελετών, όπως η πρόσφατη του Χάρβαρντ για τον COVID-19, δείχνουν αναλογική ταύτιση των ποσοτήτων σωματιδίων PM2.5-βιομηχανικής ρύπανσης-με το ποσοστό των θανάτων από τον κορονοϊό, στις περιοχές που ερευνήθηκαν, ενώ μια μελέτη του Ιατρικού Συλλόγου Βόλου δείχνει γενικά ότι η αέρια ρύπανση προκαλεί αύξηση σε αναπνευστικά νοσήματα και  εγκεφαλικά επεισόδια. Φαίνεται ότι έχουμε σοβαρή επίδραση στο ανοσιοποιητικό σύστημα, τους πνεύμονες(πνευμονίες, άσθματα) και τον εγκέφαλο, από την ατμοσφαιρική ρύπανση.
Να τονίσουμε εδώ ότι σοβαρή επίδραση στην ανθρώπινη υγεία που έχει και η ρύπανση της ατμόσφαιρας από τις ακτινοβολίες χαμηλών συχνοτήτων(π.χ από κεραίες ασύρματων επικοινωνιών, 4 G, 5G κ.λπ.): Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η προκαλούμενη τεράστια αύξηση στην έκθεση του πληθυσμού σε ασύρματες ακτινοβολίες μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο κίνδυνο καρκίνου, κυτταρικό στρες, αύξηση επιβλαβών ελευθέρων ριζών, γενετικές βλάβες, δομικές και λειτουργικές αλλαγές του αναπαραγωγικού συστήματος, ελλείψεις στη μάθηση και τη μνήμη, νευρολογικές διαταραχές και αρνητικές επιπτώσεις στη γενική ευημερία των ανθρώπων.
,
Για τις πανδημίες και τα αίτιά τους δείτε μια παρουσίαση από το 2008-προφητική-
του Δρ.GREGER, που ήταν  διευθυντής Δημόσιας υγείας στό Humane Society των ΗΠΑ:
Με ελληνικούς υπότιτλους:
Γιώργος Κολέμπας


[1] Το 2010 ο ίδιος οργανισμός ανακοίνωσε στις 11 Ιουνίου ότι η πανδημία της  γρίπης των χοίρων είχε λιγότερα θύματα από την κοινή γρίπη. Ειδικότερα, από την πανδημία του 2009 πέθαναν σε όλο τον κόσμο 18.156 πολίτες, τη στιγμή που οι θάνατοι από την εποχική γρίπη κυμαίνονται από 250.000- 500.000 παγκοσμίως.


Σάββατο 2 Μαΐου 2020

Ποιες τάσεις του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού,μπορεί να επιταχύνει ο COVID-19


Κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας γίνεται πολύς λόγος για την εξάρτηση της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής από την παραγωγή πολλών φαρμακευτικών προϊόντων και προστατευτικού εξοπλισμού-αναπνευστήρες, μάσκες κλπ.-που γίνεται στην Κίνα, λόγω της παγκοσμιοποίησης της παραγωγής και του εμπορίου. Γίνονται σήμερα-και από πολλούς ιθύνοντες στην Ευρώπη- εκκλήσεις για περισσότερη αυτάρκεια. Λόγω της πανδημίας, η έκκληση αφορά προς το παρόν τον κρίσιμο τομέα των φαρμακευτικών προϊόντων όπως τα αντιβιοτικά, όμως συχνά συνοδεύεται και από έντονες εκκλήσεις για από-παγκοσμιοποίηση
Η τάση της από-παγκοσμιοποίησης
Αυτή παίρνει διαστάσεις γιατί με αφορμή την πανδημία έχει γενικευθεί η  αίσθηση ότι ο συνδεδεμένος κόσμος μας-το «παγκόσμιο χωριό» με τα πολλαπλά «ανθρωποδίκτυα»-  το καθημερινό μακρινό -και ηλεκτρονικό- εμπόριο και ο τουρισμός μας, μας καθιστούν πολύ ευάλωτους στις πανδημίες και τις οικονομικές τους επιπτώσεις. Αλλά αυτό το συναίσθημα του ευάλωτου και του εξαρτημένου δεν είναι κάτι νέο. Προϋπήρχε της πανδημίας και είχε δημιουργήσει και το λεγόμενο κίνημα της «αντιπαγκοσμιοποίησης» τα προηγούμενα χρόνια. Μάλιστα η  παγκοσμιοποίηση τελευταία «ρέταρε» και βρίσκονταν ήδη σε κρίσιμη καμπή: το 2019 το παγκόσμιο εμπόριο μειώθηκε κατά 0,4 %. Και ο Τραμπ δεν ήταν ο μόνος που ήθελε να φέρει πίσω στις ΗΠΑ- από την Κίνα κυρίως και την Ευρώπη-μέρος των αλυσίδων εφοδιασμού.
Οι άνεργοι, οι χαμηλόμισθοι και οι μεσαίου εισοδήματος πολίτες στις πλούσιες χώρες-οι λεγόμενοι «από κάτω»- έχουν χάσει τα περισσότερα από την παγκοσμιοποίηση. Είχαν π.χ. μηδενική αύξηση του εισοδήματος μεταξύ 1988 και 2008. Και αυτό επειδή κυρίως οι επενδύσεις του δυτικού κεφαλαίου και οι θέσεις εργασίας στη μεταποίηση μετακινήθηκαν σε χώρες με χαμηλότερους μισθούς. Αυτό φαίνεται από τη λεγόμενη καμπύλη ελεφάντων. Σε αυτές τις οικονομικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, προστίθεται και η πίεση που ασκείται στους μισθούς στη Δύση-Βορρά, από τους χαμηλόμισθους μετανάστες. Ο τελευταίος είναι ένας από τους λόγους και για την κλιμακούμενη πόλωση όσον αφορά στη διεκδίκηση θέσεων εργασίας στις δυτικές –βόρειες κοινωνίες τα τελευταία χρόνια. Με τη σειρά της αυτή η πόλωση για το μεταναστευτικό, είναι και μια από τις αιτίες για την άνοδο σε αυτές των αυταρχικών εθνικιστικών κομμάτων και ηγετών.
Φαίνεται ότι κάποια από-παγκοσμιοποίηση ήταν και είναι αναπόφευκτη, είτε αυτή προωθείται από λαϊκιστές-εθνικιστές που έρχονται στην εξουσία, είτε είναι αποτέλεσμα ενός συμβιβασμού των κομμάτων του μπλοκ της εξουσίας, ώστε να υπάρξει μείωση των κοινωνικών εντάσεων.
Κάποιοι οικονομολόγοι-όπως ο  Dani Rodrik- υποστηρίζουν εδώ και χρόνια ότι θα πρέπει να έχουν οι κυβερνήσεις τη δυνατότητα να αξιώσουν από τις ανεξάρτητες αρχές των εμπορικών συμφωνιών ένα περιορισμό στο εμπόριο δίνοντας μια απαραίτητη προτεραιότητα στις κοινωνικές διασφαλίσεις, ώστε να είναι δυνατή η διατήρηση του εγχώριου –σε κάθε χώρα-κοινωνικού συμβολαίου.
Ένας περιορισμός του παγκόσμιου εμπορίου θα μπορούσε επίσης να συμβάλει στη μείωση των εκπομπών CO2 και να βοηθήσει στην εξεύρεση περισσότερων «πράσινων» λύσεων για τις καπιταλιστικές  οικονομίες. Αυτό απαιτεί το περιβαλλοντικό κίνημα εδώ και χρόνια.
 Η παρούσα πανδημία θα μπορούσε να δώσει μια ώθηση για παραπέρα απο-παγκοσμιοποίηση σε σχέση με τις διαστάσεις που ήδη είχε πάρει τα τελευταία χρόνια, στα πλαίσια των κυρίαρχων καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και κατανάλωσης. Θα μπορούσαμε να δούμε τις παγκοσμιοποιημένες αλυσίδες εφοδιασμού να γίνονται μικρότερες, να τοπικοποιούνται με στόχο την εθνική και περιφερειακή αυτοδυναμία, στόχος που θα μπορούσε να πάρει σημαντική θέση στην πολιτική ατζέντα των κυβερνήσεων τα επόμενα χρόνια.
Η Τάση του Κοινοτισμού
Μια άλλη τάση που επιταχύνεται από τον COVID-19 είναι η αναβάθμιση της ανάγκης για κοινές αξίες, κανόνες και ευθύνη για το κοινό καλό.
Αυτές τις μέρες που είμαστε σε καραντίνα, ανακαλύπτουμε πάλι τη σημασία της αλληλεγγύης και της κοινωνικής συνοχής που φαινόταν να έχουμε χάσει στην κοινωνία του ατομικισμού που ζούσαμε. Είτε πρόκειται για την αλληλεγγύη προς τους ηλικιωμένους της οικογένειας  και της γειτονιάς μας που χρειάζονται τη βοήθειά μας, είτε για την έκφραση εκτίμησης για το νοσηλευτικό προσωπικό, είτε για την ανάληψη από τον καθένα της ευθύνης να ομαλοποιηθεί η καμπύλη των κρουσμάτων, έχουμε να κάνουμε με μια αναβάθμιση του κοινού καλού που είχε από καιρό υποτιμηθεί.
Οι ρωγμές βέβαια στην ατομικιστική κουλτούρα μας ήταν ήδη ορατές τα τελευταία χρόνια της οικονομικής κρίσης, τουλάχιστον στη χώρα μας και τη Ν. Ευρώπη, όπου αυτή ήταν πιο οξυμένη. Η αναβίωση των κοινών καλών-επειδή την υγειονομική κρίση πρόκειται να την διαδεχθεί και μια οξεία και μόνιμη ίσως οικονομική κρίση- θα επιμείνει και ως μακροπρόθεσμη τάση και δεν θα είναι μόνο ένα άμεσο επακόλουθο αυτής της πανδημίας.
Η κόντρα στον κοσμοπολιτισμό 
Οι νεωτερικές βιομηχανικές παρήγαγαν τυποποιημένα προϊόντα, κατασκεύαζαν όμοια κτίρια και πόλεις, οικοδομούσαν κόμματα και οργανώσεις που έτειναν να φαίνονται ίδια. Ταυτόχρονα παρήγαγαν και έναν ομογενοποιημένο ανθρωπολογικό τύπο, που σκέφτεται και δρα κυρίως οικονομικά(homo oeconomicus).  
Στις μετα-νεωτερικές  όμως σύγχρονες κοινωνίες, όλο και περισσότεροι άνθρωποι εκτιμούμε τα εξαιρετικά - μοναδικά αντικείμενα, ιδιαίτερες εμπειρίες- τόπους - πρόσωπα, εκδηλώσεις και κοινότητες που είναι πέρα από τα συνηθισμένα και που διεκδικούν μια κάποια αυθεντικότητα. Η λογική της βιομηχανικής κοινωνίας του γενικού και ομογενοποιημένου, έχει αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό από την λογική της μοναδικότητας και του συγκεκριμένου της «Κοινωνίας της Ιδιομορφίας και των Μοναδικοτήτων» του ύστερου νεωτερισμού.
Εδώ το μονοδιάστατο ομογενοποιημένο από την οικονομία άτομο, πάει να αντικατασταθεί από το ιδιαίτερο ολόπλευρα αναπτυγμένο πρόσωπο, που έχει πολύπλευρες πολιτιστικές ανάγκες οι οποίες πηγάζουν από την αυθεντικότητα της ιδιαίτερης ταυτότητάς του και της σύνδεσης που έχει προς την ιδιαίτερη κοινότητά του και τον τόπο που ζει, ειδικότερα αν αυτός ο τόπος είναι εκτός μητροπόλεων και κοντά στη φύση.
Ενώ στις μητροπόλεις ειδικά, οι διαφορές στην ταυτότητα (π.χ. σεξουαλική) και τον πολιτισμό (π.χ. κουλτούρες των ξένων-μεταναστών) επαινούνταν και επικρατούσε ο κοσμοπολίτικος τρόπος ζωής, χωρίς την υπεράσπιση των κοινών αξιών και των κοινών κανόνων, το τελευταίο διάστημα γίνονται όλο και περισσότερες επιθέσεις στον κοσμοπολιτισμό από τη μεριά των  πιο παραδοσιακών  τμημάτων της κοινωνίας, τα οποία κατοικούν κυρίως σε αγροτικές περιοχές και μικρές πόλεις, και που αισθάνονται πολιτισμικά υποτιμημένοι και πολιτικά αγνοημένοι.
Πολιτικά αυτή η πόλωση έφερε την άνοδο του αυταρχικού ακροδεξιού λαϊκισμού, που είναι μια εξέγερση η οποία μόνο εν μέρει είναι αντίθετη με τις οικονομικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης. Είναι περισσότερο μια εξέγερση ενάντια στις επιπτώσεις του κυρίαρχου πολιτιστικού φιλελευθερισμού. Οι αυταρχικοί και οι εθνικιστές νέο- πατριώτες, μπήκαν στην επικαιρότητα ακριβώς επειδή ένα αυξανόμενο τμήμα της κοινωνίας πιστεύει τώρα ότι ο φιλελευθερισμός έχει πάρα πολλά μειονεκτήματα: μια κατακερματισμένη κοινωνία με εξασθενημένους κοινούς κανόνες και αξίες.
Εάν και μετά την κρίση του κοροναϊού διατηρηθεί μακροπρόθεσμα αυτή η τάση της ατομικής ευθύνης για την κοινωνία στο σύνολό της και η ανανεωμένη κουλτούρα αμοιβαιότητας δικαιωμάτων και ευθυνών, αυτό θα σήμαινε ότι μάλλον θα έχει ενισχυθεί και επιταχυνθεί από αυτήν.
Η εξέγερση των εδαφικοποιημένων
Οι δυσαρέσκειες ενάντια στον κοσμοπολιτισμό και την παγκοσμιοποίηση που έχουν οικοδομηθεί εδώ και πολλά χρόνια, εκφράζονται  στην πολιτική γραμμή σύγκρουσης που διαιρεί την παλαιά μεσαία τάξη- παραδοσιακή και συντηρητική- που κατοικεί κατά ένα μεγάλο μέρος στις μικρές πόλεις και τις αγροτικές περιοχές, και τη νέα μεσαία τάξη, η οποία ζει συνήθως στις μητροπολιτικές περιοχές.
Όταν αναφερόμαστε στην παλιά μεσαία τάξη εννοούμε τους somewheres , δηλαδή τους εδαφικοποιημένους ή τοπικοποιημένους, οι οποίοι είναι εγκαταστημένοι κάπου και  που είναι πιο ριζωμένοι σε μια τοπική κοινότητα και κάποιον τόπο. Στη νέα μεσαία τάξη περιλαμβάνονται οι anywheres, δηλαδή οι αποεδαφικοποιημένοι που βρίσκονται οπουδήποτε και πουθενά ριζωμένοι, οι οποίοι έχουν γίνει οι πολιτιστικοί και πολιτικοί ηγέτες, με τις φιλελεύθερες και μετα-νεωτερικές αξίες τους, με κοσμοπολίτικη οπτική και συχνά με ακαδημαϊκή εκπαίδευση.
Η παλιά (παραδοσιακή) μεσαία τάξη (οι κάπου) δεν έχει αλλάξει και πολύ και δεν έχει ωφεληθεί πολύ από τη μετα-βιομηχανοποίηση. Η εκπαίδευσή της, οι θέσεις εργασίας και το εισόδημά της  έχουν σταματήσει σε ένα μεσαίο επίπεδο. Να τονίσουμε βέβαια ότι το χάσμα που διευρύνεται μεταξύ της νέας και της παλαιάς μεσαίας τάξης είναι λιγότερο οικονομικό και περισσότερο πολιτιστικό. Ο τρόπος ζωής της παλιάς μεσαίας τάξης που ήταν στο παρελθόν ο κανονικός τρόπος ζωής για τους περισσότερους ανθρώπους δεν χαίρει πια εκτίμησης. Ένα καλό παράδειγμα αυτού είναι το θέμα της υγείας, όπου η νέα μεσαία τάξη (οι οπουδήποτε) έχει γενικά επιβεβαιώσει τις αξίες της για το κάπνισμα και τα λιπαρά τρόφιμα, βασικά στοιχεία του κλασικού τρόπου ζωής της εργατικής τάξης που τώρα αποδοκιμάζονται.
Το παραδοσιακό μοντέλο που χωρίζει τις νοικοκυρές και τους άνδρες βιοπαλαιστές της παλιάς μεσαίας τάξης έχει χάσει επίσης το κύρος του απέναντι στο κυρίαρχο πλέον κοινωνικό ιδεώδες των χειραφετημένων επαγγελματιών γυναικών. Αντίθετα, ο εκσυγχρονισμός των σχέσεων μεταξύ των φύλων έχει κλονίσει την ταυτότητα των ανδρών ως οικογενειάρχες, διαβρώνοντας την αυτοπεποίθησή τους.
Ενώ η πανεπιστημιακή εκπαίδευση πήρε μεγάλη κοινωνική αξία  και επεκτάθηκε ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες –ιδίως στην Ελλάδα όπου μετά τη μεταπολίτευση ήταν το όνειρο κάθε οικογένειας τα τέκνα της να τελειώσουν το πανεπιστήμιο, να κινηθούν προς την οικονομία της γνώσης, για να επακολουθήσει η κοινωνική ανέλιξη όλης της οικογένειας- η κοινωνική θέση των μη ακαδημαϊκών επαγγελμάτων που χαρακτηρίζουν την παλαιά μεσαία τάξη, συμπεριλαμβανομένων των τεχνιτών και των τεχνικών, υποτιμήθηκε όχι οικονομικά, αλλά κυρίως πολιτισμικά, από την άποψη της κοινωνικής υπεραξίας .
Τα κόμματα και τα κοινοβούλια στις αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες σήμερα ελέγχονται κυρίως από επαγγελματίες που αποφοίτησαν από το πανεπιστήμιο και μοιράζονται μια κοσμοπολίτικη, φιλελεύθερη κοσμοθεωρία (των οπουδήποτε). Όλο και περισσότερο, οι κάπου έχουν την αίσθηση ότι η πολιτική δεν έχει εργαστεί προς το συμφέρον τους. Δεν αισθάνονται ότι εκπροσωπούνται από κόμματα και στους θεσμούς λήψης πολιτικών αποφάσεων και φαίνεται να εξεγείρονται!
Στο παράδειγμα της μετανάστευσης, οι πολιτικοί της εξουσίας και τα ΜΜΕ είναι απρόθυμα να συζητήσουν τις ανησυχίες των κάπου για τη μετανάστευση και τα πραγματικά ζητήματα που ωθούν τους ανθρώπους  στον «αναπτυγμένο» κόσμο- όσους πριν δεν είχαν ρατσιστικές ή ξενοφοβικές απόψεις -να στραφούν  περαιτέρω προς τα κόμματα των υπερδεξιών λαϊκιστών-δημαγωγών.
 Η πόλωση για τις πολιτικές του κλίματος.
Ενώ η κλιματική αλλαγή και οι πιο ορατοί ακτιβιστές του κινήματος για την προστασία του κλίματος, όπως η Greta Thunberg, έγιναν συχνά πρωτοσέλιδα παντού στη Δύση και Βορρά, είναι οι κάπου που αντιστέκονται στις αποφάσεις - που λαμβάνονται κυρίως από τους οπουδήποτε - να φυτέψουν ανεμογεννήτριες στο κατώφλι των σπιτιών τους σε μικρές πόλεις και χωριά, μακριά από όπου ζουν οι οπουδήποτε. Πολλοί από τους  εδαφικοποιημένους κάπου αισθάνονται ότι αναγκάζονται να πληρώσουν το τίμημα για τον τρόπο ζωής μιας μητροπολιτικής τάξης που είναι έντασης άνθρακα. Είναι ένα παράδοξο, αλλά οι άνθρωποι που ζουν σε μεγάλες πόλεις με πολύ φιλο-περιβαλλοντικές στάσεις και οι οποίοι υποστηρίζουν το κίνημα της προστασίας του κλίματος, δείχνουν να έχουν υψηλό προσωπικό οικολογικό αποτύπωμα.
Ωστόσο, αυτή η γραμμή σύγκρουσης δεν μπορεί να είναι φυσική. Φαίνεται λογικό οι άνθρωποι με παραδοσιακές αξίες, που θέλουν να διατηρήσουν τις παραδόσεις και τις κοινωνικές δομές που αγαπούν,να θέλουν επίσης να διατηρήσουν το περιβάλλον υγιές, συμπεριλαμβανομένων των κλιματικών συνθηκών από τις οποίες εξαρτάται η φύση, και ακόμη περισσότερο καθώς πολλοί άνθρωποι που ζουν σε αγροτικές περιοχές εργάζονται στη γεωργία και επηρεάζονται άμεσα από το μεταβαλλόμενο κλίμα. Από την άλλη οι ίδιοι άνθρωποι που ζουν σε αγροτικές περιοχές συχνά εξαρτώνται από το αυτοκίνητο ως τον κύριο τρόπο μεταφοράς τους, και επίσης συχνά εργάζονται σε παλιές βιομηχανίες (αυτοκινητοβιομηχανία, χάλυβας, άνθρακας...), όπου οι θέσεις εργασίας πιθανότατα θα εξαφανιστούν ως αποτέλεσμα της μετάβασης σε μια οικολογικά βιώσιμη οικονομία.
Αν όμως υποτεθεί ότι οι κοινωνίες μας θα αναπτύξουν τελικά δίκαιες στρατηγικές για την αντιμετώπιση της κρίσης του κλίματος, οι μητροπολιτικοί οπουδήποτε με τον υψηλού άνθρακα τρόπο ζωής τους είναι αυτοί που θα πρέπει να αλλάξουν περισσότερο-με το να γίνουν π.χ. περισσότερο τοπικοποιημένοι και να σταματήσουν να ταξιδεύουν πολύ- ενώ και οι περιφερειακοί-τοπικοποιημένοι  κάπου μπορεί να μικρύνουν το οικολογικό τους αποτύπωμα αλλάζοντας τον τρόπο μετακίνησης με τη βοήθεια τοπικών δρομολογίων των Μαζικών Μέσων Μεταφοράς-καθήκον των τοπικών κοινοτήτων και αρχών αυτό-αλλά και αποδεχόμενοι νέες θέσεις εργασίας σε νέους βιώσιμους τομείς οικονομίας-πέρα από την παλιά βιομηχανία .
Η τρέχουσα λοιπόν πόλωση των πολιτικών του κλίματος είναι λιγότερο μια σύγκρουση του ποιος έχει να κερδίσει ή να χάσει τα περισσότερα από τη μετάβαση σε μια φιλική προς το κλίμα οικονομία, και πρόκειται περισσότερο για το ζήτημα ότι οι κάπου βλέπουν την πολιτική για το κλίμα ως έναν ακόμη τομέα πολιτικής που τους επιβάλλεται, χωρίς τη συμμετοχή τους στην πολιτική διαδικασία.
Η τάση του ατομικού –κοινωνικού ελέγχου και η προοπτική τεχνοφασιστικών καθεστώτων
Η προώθηση της ψηφιοποίησης-αυτοματοποίησης-ρομποτοποίησης , αλλά και της «διασύνδεσης κατά 360 μοίρες» των βιομηχανικών κλάδων της παραγωγής με την διακίνηση και μεταφορά προϊόντων, καθώς  και με τους χώρους εργασίας και της απαιτούμενης ακόμα εξειδικευμένης πνευματικής εργασίας των στελεχών από το σπίτι, η οποία έλαβε και λαμβάνει διαστάσεις κατά την περίοδο της παρούσας πανδημίας,  δεν θα είναι πια μόνο στα πλαίσια της αντιμετώπισής της, αλλά και μελλοντική τάση για τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό.   
Την αποδοχή της νέας τεχνολογίας επικοινωνιών με τη μορφή 5G, που προσπαθούν να επιβάλλουν οι ελίτ για λόγους ευκολίας τάχα της επικοινωνίας των πολιτών, με το υπεργρήγορο ίντερνετ (με τις αρνητικές για την υγεία και το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα συνέπειες, λόγω της μεγάλης πυκνότητας των δορυφόρων και των κεριών που απαιτούνται), την επιβάλλουν στην ουσία για την επιδίωξη του πλήρους ελέγχου της ατομικής και συλλογικής συνείδησης. Σε συνδυασμό με τη γενικευμένη εγκατάσταση καμερών υψηλής τεχνολογίας με ψηφιακή αναγνώριση κάθε προσώπου, για ολοκληρωτική παρακολούθηση των κινήσεων των πολιτών-που ξεκίνησε μεν από την Κίνα, αλλά μπορεί να γενικευθεί και στη Δύση με την ευκαιρία που δίνει στις απανταχού εξουσίες ο κορονοϊός- με εφαρμογή λογοκρισίας σε όλα τα μέσα επικοινωνίας των πολιτών και το ίντερνετ-αν το επιτρέψουν οι πολίτες όντας αδιάφοροι σε αυτές τις εξελίξεις-αυτό που προσπαθούν στην ουσία να πετύχουν, είναι να υλοποιήσουν τους πυλώνες για επικράτηση τεχνοφασιστικών οργουελιανών καθεστώτων παντού. Όμως σε αυτή την προοπτική έχει αρχίσει να εκδηλώνεται και μια τάση και ένα κίνημα αντίστασης.
Η τάση αλλαγής παραδείγματος
Ένα είναι σίγουρο: Για να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε με επιτυχία τον αυταρχισμό της παγκόσμιας ελίτ και τις επερχόμενες κρίσεις στα πλαίσια του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, είτε πρόκειται για την οικονομική κρίση, είτε για την αλλαγή του κλίματος, είτε για την οικονομική κρίση και τη μετάβαση σε μια οικολογικά βιώσιμη οικονομία και κοινωνία, θα χρειασθεί να ξεπερασθεί η πόλωση που υπάρχει σήμερα στη μεσαία τάξη, η οποία είναι η τάξη που στον αναπτυγμένο κόσμο ανεβάζει και κατεβάζει κυβερνήσεις λόγω του πολιτικοκοινωνικού της βάρους στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία και τις εκλογές. Κάποια τμήματα αυτής της τάξης, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω , έχουν την τάση να στραφούν στην αλλαγή του κοινωνικού παραδείγματος. Όμως , μόνο εάν επιτύχουν μια ευρεία κοινωνική συναίνεση, χωρίς επιβολή, μπορούν να θέσουν-μαζί με τα υπόλοιπα τμήματα των «από κάτω»- τα θεμέλια για μια ανανεωμένη εμπιστοσύνη και ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για αλλαγή παραδείγματος που απαιτούν.
 Για να γίνει όμως δυνατή μια τέτοια συναίνεση απαιτείται καταρχήν μια εκ των ουκ άνευ συζήτηση, για το τι συμβαίνει σήμερα στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό που αφορά όχι μόνο τον άνθρωπο και τις κοινότητές του, αλλά και όλα τα οικοσυστήματα, χωρίς τα οποία δεν μπορεί  όχι μόνο να ευημερήσει- ευζωήσει, αλλά ούτε να επιβιώσει. Και προς αυτή την κατεύθυνση θα βοηθήσει η σημερινή και οι επερχόμενες υγειονομικές και δομικές κρίσεις, οι οποίες αφορούν στο σύνολο των πολιτών αυτού του πλανήτη.
Τοπικοποίηση-Αποανάπτυξη –Κοινοτισμός-Άμεση Δημοκρατία;
Η πανδημία, όπως αναφέρθηκε μπορεί να επιταχύνει τις διαδικασίες που ήταν ήδη σε εξέλιξη τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, η γενικότερη αλλαγή παραδείγματος δεν είναι προκαθορισμένη. Τα επόμενα χρόνια θα είναι θεμελιώδη για τη διαμόρφωσή του. Ο Τραμπ, το Brexit και η άνοδος ακροδεξιών λαϊκιστικών κομμάτων σε όλη τη Δύση και τον Βορρά μπορεί να σηματοδότησαν την αρχή του τέλους ενός διπλού (οικονομικού και πολιτιστικού) φιλελευθερισμού, αλλά όσα από τα κοινωνικά κινήματα και τους ακτιβιστές αξιολογούν σαν ευκαιρία την υπάρχουσα κατάσταση- η οποία εγκυμονεί και συγκεκριμένες δυνατότητες αλλαγών- θα χρειασθεί να ξεκινήσουν μια Από ΚΟΙΝΟΥ διαδικασία αναζήτησης εκείνων των υλικών και άυλων πόρων  που θα αποτελέσουν τα συστατικά για την οικοδόμηση και διαμόρφωση των πυλώνων του επόμενου παραδείγματος.
Θα χρειασθεί να πεισθούν οι απανταχού οπουδήποτε και τα ανώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης, ότι θα πρέπει να εγκαταλείψουν τα μητροπολιτικά σπιτικά τους γραφεία, τις Zoom συνομιλίες τους και τις ευχάριστες στα αυτιά τους πομφόλυγες των ειδημόνων και να μάθουν πραγματικά να κατανοούν τη ζωντανή πραγματικότητα των κάπου και των από κάτω. Πρέπει να αναγνωρίσουν τον πλήρη ρόλο που διαδραμάτισε στην πόλωση των σημερινών «από κάτω» ο πολιτιστικός, και όχι μόνο ο οικονομικός φιλελευθερισμός. Η ψυχολογία των δυτικών, μορφωμένων, βιομηχανοποιημένων, πλούσιων και δημοκρατικών πολιτών είναι πολύ διαφορετική από την ψυχολογία της υπόλοιπης ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων με πιο παραδοσιακές αξίες στις ευρωπαϊκές δυτικές κοινωνίες. Θα χρειαστεί να βρεθούν τρόποι που θα κάνουν όλους τους «από κάτω» να αισθανθούν και πάλι σαν σημαντικά μέλη της κάθε κοινωνίας και επι μέρους κοινότητας και να συμμετέχουν στον καθορισμό και τις αποφάσεις που αφορούν στη καθημερινή ζωή τους. Κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας παρατηρήθηκαν θετικά σημάδια όσον αφορά στην αλληλοεκτίμηση και αλληλοαναγνώριση. Τα ανώτερα και κατώτερα κοινωνικά στρώματα εκτίμησαν στον ίδιο βαθμό για παράδειγμα τα «κατώτερα» επαγγέλματα φροντίδας και νοσηλείας και το «ανώτερο» ιατρικό προσωπικό.
Σε τελική ανάλυση, θα χρειαστεί να οργανωθούν από το Από ΚΟΙΝΟΥ κίνημα ευρείες κοινωνικές συζητήσεις για όλα τα ζητήματα που υπάρχουν σήμερα και θα προκύψουν και αύριο. Τη συνεισφορά μας σε αυτή τη συζήτηση την έχουμε διατυπώσει-μαζί με τον Γιάννη Μπίλλα-στο τελευταίο μας βιβλίο με τίτλο: «ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, με το πρόταγμα της αυτονομίας, της αποανάπτυξης, του κοινοτισμού και της άμεσης δημοκρατίας»