Η παγίδα που έχει στήσει ο καπιταλισμός στον εαυτό του.

Κριστίν Λαγκάρντ(η καινούργια διευθύντρια του ΔΝΤ): «Να αυξήσουμε τη παγκόσμια ζήτηση, για να βγούμε από την κρίση»

Με αυτή τη ρήση της εννοεί βέβαια ότι πρέπει να αυξηθεί η ζήτηση στις άλλες οικονομικές ζώνες, εκτός Ευρώπης, γιατί εδώ γίνεται προς το παρόν το αντίστροφο: προωθείται η μείωση της αγοραστικής δύναμης, η λιτότητα και η εξοικονόμηση για την αντιμετώπιση των χρεών, σύμφωνα με τις μέχρι τώρα προθέσεις της γερμανικής κυβέρνησης, που καθορίζει στην ουσία τα της ευρωζώνης.
Μέχρι το 2007-08, πριν τη χρηματοπιστωτική κρίση, ο καπιταλισμός και στον «αναπτυγμένο βιομηχανικό» κόσμο στηριζόταν στην χρόνο με το χρόνο αύξηση της ζήτησης και του καταναλωτισμού. Η αύξηση δε αυτή τα τελευταία 20 χρόνια στηριζόταν με τη σειρά της στην αύξηση των χρεών από τα νοικοκυριά, τις τράπεζες και τις κυβερνήσεις.
Οι άνθρωποι όμως δεν ήταν ευχαριστημένοι, τρέχανε πίσω από καινούργιο αυτοκίνητο, καινούργια τηλεόραση ή πλυντήριο, καινούργιο κινητό ή συνολάκι, αλλά μεγαλύτερη ικανοποίηση δεν αισθάνονταν.
Για παράδειγμα ο μέσος γερμανός του σήμερα-που υποτίθεται έχει τη μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη στην Ευρώπη και γι αυτό όχι τυχαίο το παράδειγμα-κατέχει τηλεόραση, βιβλία, έπιπλά, κάμερα, ηλεκ. κουζίνα, πλυντήριο, κινητό, αυτοκίνητο, κομπιούτερ κ.λπ., συνολικά γύρω στα 10.000 αντικείμενα(σύμφωνα με την εφημερίδα Die Zeit). Για να συνεχίζει να λειτουργεί ο καπιταλισμός στη Γερμανία, θα πρέπει οι επιχειρήσεις να συνεχίζουν να παράγουν τα παραπάνω αντικείμενα και οι άνθρωποι να συνεχίζουν να τα αγοράζουν.
Αλλά αν οι άνθρωποι στον αναπτυγμένο κόσμο έχουν ήδη αγοράσει από μια φορά αυτά τα αντικείμενα-που υποτίθεται του αυξάνουν την «ευημερία»-το πολύ να χρειασθεί στη συνέχεια να αντικαταστήσουν μερικά από αυτά, πετώντας τα παλιά στα σκουπίδια. Τότε πρέπει ο καπιταλισμός να βρει αλλού τους αγοραστές των προϊόντων του, παράδειγμα στην ανατολική Ευρώπη, την Ασία, τη Ν. Αμερική ή την Αφρική. Έτσι λειτουργούσε πάντα. Ανακαλύπτοντας νέες αγορές. Απλωνόταν όλο και μακρύτερα και στο τέλος παγκοσμιοποιήθηκε.
Εντάσσοντας κάθε φορά και μια καινούργια περιοχή στις αγορές του, κανονικά θα έπρεπε να λειτουργεί καλά η μηχανή του. Αυτό όμως δεν συμβαίνει πια εδώ και λίγο καιρό και φαίνεται ότι η καπιταλιστική μηχανή «ρετάρει». Σε όλες τις εκδοχές του, είτε δούμε το βορειοαμερικάνικο νεοφιλελεύθερο μοντέλο του, είτε το γαλλικό μοντέλο(σε μεγάλο βαθμό κρατικοκεντρικό), είτε το ιαπωνικό που στηρίζεται πολύ στη κοινωνική συναίνεση, αν αφαιρέσουμε από τον πλούτο τους τα χρέη, τότε δεν μένει και πολύ σαν υπόλοιπο από τη μέχρι τώρα «ανάπτυξή» του.
‘Όχι ότι το χρέος είναι κακό πράγμα για τις γενιές του σήμερα, ίσως να είναι κακό για τις γενιές του αύριο, αν κάτι δεν πάει καλά και αναγκασθούν να το αποπληρώσουν αυτές. Αλλά ας παρακολουθήσουμε λίγο το πώς λειτουργεί στον καπιταλισμό που ξέραμε μέχρι πριν κάποια χρόνια: κάποιος επιχειρηματίας π.χ. δανείζεται χρήματα-έστω ένα εκατομμύριο ευρώ-και τα χρησιμοποιεί για να παράγει κάποιο ή κάποια αγαθά-εμπορεύματα, που ζητούν και χρειάζονται οι άνθρωποι. Ας πούμε ότι τα επενδύει λοιπόν στη μεταλλουργία, αγοράζοντας εργαλεία-μηχανές και πληρώνοντας κατάλληλους εργαζόμενους κατασκευάζει μια σειρά αυτοκινήτων, που είναι τόσο καλά, ώστε πουλώντας τα στο τέλος του αποδίδουν δύο εκατομμύρια. Έτσι αυτός ο επιχειρηματίας επιστρέφοντας το δάνειο, θεωρείται ότι παρήγαγε υπεραξία, ευημερία, οικονομική ανάπτυξη(ο επιχειρηματίας αυτός, μη ξεχνάμε, μπορεί να είναι και το κράτος) . Με αυτό τον τρόπο λειτουργεί καλά η μηχανή του καπιταλισμού και μπορεί να αυξήσει τα 10.000 αντικείμενα που αντιστοιχούσαν π.χ. στον καθένα στην αρχή της διαδικασίας που παρακολουθούμε, σε 20.000 π.χ. αντικείμενα για τον καθένα στη συνέχεια.
Από το 2008 όμως και δώθε, μπορούμε να δούμε όλοι πια-και όχι μόνο κάποιοι οικονομολόγοι- ότι στις «αναπτυγμένες» χώρες, αν π.χ. ένα κράτος δανεισθεί 1.000.000 Ε δεν παράγεται καθόλου υπεραξία, ούτε «ευημερία», μόνο αύξηση του χρέους του. Άρα κάτι πρέπει να υπάρχει που φρενάρει τη «τουρμπομηχανή» του καπιταλισμού. Και αυτό το κάτι θα πρέπει να είναι καινούργιο, γιατί τα προηγούμενα χρόνια λειτουργούσε καλά αυτή η μηχανή στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες. Και μάλιστα αυτό το κάτι πρέπει να είναι και ισχυρό. Ισχυρότερο από την «επιτάχυνση» που είχε μέχρι τώρα η μηχανή του. Η δε αιτία του δε μπορεί να έχει σχέση με τις εθνικές ιδιαιτερότητες, γιατί τότε το φαινόμενο της λειτουργίας της μηχανής στο «νεκρό», δεν θα παρατηρούνταν παντού.
Τι κοινό έχουν σήμερα οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, οι Γιαπωνέζοι και οι Αμερικάνοι; Μάλλον το ότι είναι όλοι πλούσιοι κατά μέσο όρο και με κριτήριο το ΑΕΠ και το κατά κεφαλήν εισόδημα.
Όταν οι οικονομολόγοι σε αυτές τις χώρες αναφέρονται σε ανθρώπους τους ονομάζουν καταναλωτές-γιατί αυτή είναι η λειτουργία τους στα πλαίσια του οικονομικού κύκλου- και οι καταναλωτές βέβαια ταυτίζονται με τους αγοραστές των προϊόντων του οικονομικού κύκλου. Παλαιότερα τα λιγότερα αγορασμένα βιβλία διαβάζονταν, τα λιγότερα αγορασμένα πουκάμισα φοριόταν, με τα νέα αγορασμένα παιγνίδια τα παιδιά παίζανε, γενικά ότι αγοράζονταν χρησιμοποιούνταν, γιατί ήταν λιγότερα και υπήρχε και χρόνος για αυτό. Αν σήμερα ο μέσος γερμανός χρησιμοποιούσε π.χ. και τα 10.000 αντικείμενα που έχει στην κατοχή του, δεν θα του έμενε χρόνος και χώρος για να αγοράσει καινούργια. Αν αγοράζει ακόμα μερικά καινούργια, το κάνει γιατί είτε πετάει κάποια στα σκουπίδια, είτε τα αποθηκεύει κάπου, χωρίς να θέλει να ξέρει πια για αυτά. Αλλά έτσι δε μπορεί πια να στηριχθεί η ζωτική για τον καπιταλισμό απαιτούμενη κατανάλωση.
Υπάρχει λοιπόν αντικειμενική μείωση της κατανάλωσης στη Δύση-Βορά και αυτό λειτουργεί σαν φρένο για τη μηχανή του καπιταλισμού, γιατί είναι πια κατανοητό ότι για να αυξάνεται η οικονομία του θα πρέπει να αγοράζονται συνεχώς τα αντικείμενα, τα μηχανήματα και οι υπηρεσίες που παράγει.
Η λύση θα ήταν να πεισθούν οι άνθρωποι να συνεχίζουν να «αγοράζουν χωρίς να καταναλώνουν». Περισσότερα βιβλία στις βιβλιοθήκες χωρίς να διαβάζονται, περισσότερα ρούχα αφόρετα στις ντουλάπες, περισσότερα παιγνίδια στα δωμάτια των παιδιών ξεχασμένα σε μια γωνιά κ.λπ. Με κατάλληλη διαφήμιση θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτό, αφού οι άνθρωποι εδώ έχουν έτσι και αλλιώς μετατραπεί ήδη σε καταναλωτές. Όμως πάλι κάποια στιγμή θα γινόταν πολύ δύσκολο και πολύ ακριβό λόγω έλλειψης χρόνου, χώρου και αγοραστικής δύναμης. Το αποτέλεσμα θα ήταν κάποια στιγμή πάλι η μηχανή να χάσει ταχύτητα, ώσπου να σταματήσει εντελώς.
Οι «αναπτυγμένες» χώρες έχουν φθάσει σχεδόν σε αυτό το σημείο. Οι καταναλωτές αγοράζουν ακόμα, τα μαγαζιά δεν έχουν αδειάσει ακόμα, αλλά οι αγορές τους είναι περίπου όσες και του προηγούμενου ή του προ-προηγούμενου χρόνου. Αλλά η οικονομία για να αναπτύσσεται χρειάζεται να αυξάνονται και οι αγοραστές και οι αγορές τους χρόνο με το χρόνο. Εδώ και εκεί μπορεί ακόμα να συμβαίνει αυτό, αλλά γενικώς οι «αγορές» είναι πια «χορτάτες» και δε χωράνε στο «στομάχι» τους και άλλα πράγματα.
Στη πραγματικότητα αυτό θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται σαν θετικό αποτέλεσμα για τον καπιταλισμό. Έτσι το έβλεπε και ο Κέυνς, που στην εποχή του είχε προφητέψει ότι τα εγγόνια του, όταν θα είχαν μεγαλώσει θα έχουν 8-πλάσιο πλούτο από ότι η γενιά του και ότι στον πλούσιο βιομηχανικό κόσμο τους οι βασικές ανάγκες θα είχαν ικανοποιηθεί. Είχε προβλέψει λοιπόν ότι την εποχή των εγγονών του, η οικονομία θα σταματήσει να αυξάνεται και ο καπιταλισμός θα είχε επιτελέσει το καθήκον του να ικανοποιήσει τις ελλείψεις της εποχής του(στο περίφημο κείμενό του το 1928: «οικονομικές προοπτικές για τα εγγόνια μας», πριν τη μεγάλη κρίση του `29).
Πραγματικά σήμερα οι άνθρωποι των «αναπτυγμένων» κοινωνιών είναι τα ενηλικιωμένα εγγόνια του Κέυνς. Και θα έπρεπε να είναι ευχαριστημένα, αφού το κατά κεφαλήν εισόδημά τους έχει πραγματικά 8-πλασιασθεί από τότε. Αυτό όμως δε συμβαίνει. Η ικανοποίησή τους δεν αυξάνεται εδώ και καιρό. Στη 10-ετία του `70 σταμάτησε να αυξάνεται η πραγματική ευημερία με την έννοια της ευχαρίστησης-ευτυχίας. Τότε ο κάθε ένας κατείχε κατά μέσο όρο γύρω στις 6.000-7.000 αντικείμενα. Ότι αυξήθηκε από τότε μέσω της αύξησης της κατανάλωσης ήταν μόνο το άγχος, το στρες, η κατάθλιψη, ο εθισμός στα φάρμακα-ψυχοφάρμακα και ο αριθμός των ψυχικά άρρωστων.
Αντί λοιπόν να σταματήσει τότε η μηχανή του καπιταλισμού και οι άνθρωποι να έχουν ένα ικανοποιητικό εισόδημα, μια αντίστοιχη ικανοποιητική δουλειά και το χρόνο να απολαμβάνουν αυτά που είχαν αποκτήσει όντας ευχαριστημένοι, η μηχανή συνέχισε να λειτουργεί, για να φθάσουμε σιγά-σιγά στη σημερινή κρίση. Αυτή περιγράφεται σαν οικονομική κρίση, σαν κρίση των τραπεζών, σαν κρίση χρεών κ.λπ. Με αυτές τις ονομασίες όμως περιγράφονται μόνο τα συμπτώματα και όχι η αιτία της κρίσης.
Η αιτία της κρίσης μπορεί να περιγραφεί καλύτερα ως εξής: αντί όπως αναφέραμε να γίνει δίκαιη κατανομή του παραγόμενου πλούτου, να εξασφαλισθεί δίκαιη αμοιβή για την εργασία –κατανεμημένη δίκαια σε όλους- να καλλιεργηθεί η έννοια της ευτυχίας μέσα από την ικανοποίηση των βιοτικών και πνευματικών αναγκών, προωθήθηκε κάτι άλλο. Μέσα από τη μετατροπή του χρήματος από μέσο ανταλλαγών σε εμπόρευμα που πουλιόταν, προωθήθηκε η συγκέντρωση του πλούτου σε όλο και λιγότερα χέρια μιας οικονομικο-πολιτικής ελίτ (μόνο σε χρήμα μπορούσε να γίνει τέτοια συγκέντρωση πλούτου, γιατί αλλιώς φαντασθείτε όλος αυτός ο χρηματικός πλούτος να ήταν σε υλικά αντικείμενα ή υπηρεσίες, που θα τα βάζανε ή πόσους υπηρέτες θα μπορούσαν να έχουν οι σημερινοί πλούσιοι;).
Ανέλαβε λοιπόν σαν οδηγός και «θερμαστής» της μηχανής του καπιταλισμού το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο. Από τότε η μηχανή δε τροφοδοτείται μόνο από την κατανάλωση στην πραγματική οικονομία, αλλά και από τη μεγέθυνση του όγκου του χρήματος που κυκλοφορεί, στηριζόμενη στο γεγονός του ότι «το χρήμα γεννά από μόνο του χρήμα»(ένα χαρακτηριστικό που έχει μόνο το χρήμα από όλα τα εμπορεύματα). Όλο αυτό το χρήμα δε μπορούσε να επενδυθεί στην υπάρχουσα πραγματική οικονομία των «αναπτυγμένων» χωρών. Θα παρήγαγε τόσα πολλά αντικείμενα και υπηρεσίες που δε θα μπορούσαν να καταναλωθούν στις κοινωνίες τους. Έπρεπε λοιπόν να παγκοσμιοποιηθεί η μηχανή και να εντάξει στην κατανάλωση όλη την ανθρωπότητα. Πράγμα που έγινε.
Ξαφνικά όμως διαπιστώθηκε ότι όλα αυτά τα απαραίτητα για όλη την ανθρωπότητα πάρα πολλά αντικείμενα και μηχανές δεν μπορούν στην ουσία να παραχθούν, όχι γιατί δεν υπάρχουν τα απαραίτητα χρήματα, αλλά δεν υπάρχουν τα απαραίτητα υλικά και η αντίστοιχη ενέργεια γι αυτό. Ο πλανήτης διαθέτει περιορισμένους πόρους και δε μπορεί να υπακούσει στις επιταγές του καπιταλισμού. Επίσης δεν χωράει τα σκουπίδια και τα απόβλητα που παράγονται ταυτόχρονα με τα αντικείμενα. Κάποια μάλιστα απόβλητα-τα αέρια του θερμοκηπίου-φροντίζουν ώστε να ανεβαίνει η θερμοκρασία στον πλανήτη και να αποσταθεροποιείται το κλίμα, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να μπαίνουν σε κίνδυνο όχι μόνο η ζωή της ανθρωπότητας, αλλά και πολλές οικονομικές δραστηριότητες.
Τα κεφάλαια που δανείσθηκαν με επιτόκια που στηρίχθηκαν στην προσδοκία ότι η παγκόσμια ανάπτυξη θα συνεχίζεται χρόνο με το χρόνο, δεν αποδίδουν πλέον τα αναμενόμενα κέρδη στους δανειζόμενους επιχειρηματίες και κράτη, ώστε να επιστρέφονται απρόσκοπτα οι τόκοι στους δανειστές. Το σύμπτωμα είναι λοιπόν η «κρίση χρεών» και έχει ξεκινήσει βέβαια από τα «αδύνατα ρουλεμάν» της μηχανής του καπιταλισμού, όπως π.χ. η Ελλάδα του σήμερα. Στην ουσία έχουμε όμως συστημική κρίση.
Και τι κάνει το πολιτικό προσωπικό παντού για να αντιμετωπίσει τη κρίση και να ξεκινήσει πάλι η μηχανή; «Να αυξήσουμε τη ζήτηση» λέει ο συντονιστής –οδηγός της μηχανής, το ΔΝΤ μέσω της Λαγκάρντ. Μία από τα ίδια δηλαδή. Να τροφοδοτήσουμε τη μηχανή με την αιτία που τη σταμάτησε. Αύξηση της ζήτησης σημαίνει στη συνέχεια υπερπαραγωγή για την ικανοποίησή της, δηλαδή ξεπέρασμα της «φέρουσας ικανότητας» του πλανητικού συστήματος πόρων και ενέργειας.
Στο οικονομικό πεδίο, αυτό ίσως είναι δυνατόν για λίγο ακόμα, όσο θα χρειασθεί ο μέσος Κινέζος ή Ινδός να γίνει τόσο «πλούσιος» όσο και ο δυτικοβόρειος, ώστε να αγοράσει αυτά τα νέα προϊόντα, που θα παράξει η «ανακάμπτουσα» καπιταλιστική οικονομία με τους τελευταίους εναπομείναντες πλανητικούς πόρους. Ίσως μάλιστα δημιουργηθεί και ζήτηση για εντελώς καινούργια «θαυματουργά» προϊόντα, όπως π.χ. ένα κινητό που θα είναι ταυτόχρονα και «ιπτάμενο χαλί» για να πετάνε οι άνθρωποι «παραμιλώντας» και το οποίο θα το εξασφαλίζουν με καινούργια δάνεια κ.λπ.
Στο οικολογικό όμως πεδίο η «μία από τα ίδια» τροφοδοσία της μηχανής θα οδηγήσει στην κατάρρευση του πλανήτη, μαζί με την κατάρρευση των ίδιων των επιχειρήσεων, των κρατών και της ίδιας της μηχανής. Και αυτή είναι η μεγάλη παγίδα που έχει στήσει στον εαυτό του ο παγκοσμιοποιημένος πια καπιταλισμός. Το αν θα πέσει στην παγίδα του παρασύροντας τα πάντα μαζί του θα εξαρτηθεί από τις αντιστάσεις των ίδιων των ανθρώπων και ειδικά των «υποζυγίων» του, αν όχι του 99% του πληθυσμού. Γιατί η βιολογική πια επιβίωση αυτού του 99%-ανεξάρτητα της ταξικής του προέλευσης-θα εξαρτηθεί από το αν θα αντισταθεί στο υπόλοιπο 1%, που οδηγεί τα πράγματα σε πραγματικό όλεθρο, αφού στο τέλος και πριν τον τελικό γκρεμό, θα ξεκινήσουν και πολεμικές συγκρούσεις για τον έλεγχο των τελευταίων πόρων του πλανήτη(βλέπε τις προετοιμασίες για τη σύγκρουση που έχει ήδη ξεκινήσει για την εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας της αρκτικής και της Μεσογείου ή για τον έλεγχο του πόσιμου νερού σε διάφορες περιοχές του πλανήτη)
Αυτό που μένει λοιπόν ακόμα αναπάντητο είναι αν οι άνθρωποι στις «αναπτυγμένες» βιομηχανικές χώρες, στην πλειοψηφία τους θα πέσουν και αυτοί σε αυτή την παγίδα και θα συνεχίσουν να λειτουργούν σε ένα σύστημα, που τους έχει μετατρέψει σε αλόγιστους καταναλωτές-αγοραστές. Αν θα αποφασίσουν να γίνουν ορθολογικά σκεπτόμενοι άνθρωποι, να ικανοποιούνται με τα λιγότερα και μόνο απαραίτητα αγαθά που έχουν στη διάθεσή τους επιδιώκοντας την ευημερία μέσα στη λιτότητα της αφθονίας των συλλογικών αγαθών και αν θα αποφασίσουν να απορρίψουν την παραπάνω προοπτική. Αν το μειοψηφικό προς το παρόν κίνημα των ανθρώπων-πολιτών, που έχουν ήδη αμφισβητήσει το κυρίαρχο πρότυπο ανάπτυξης και τους τρόπους ζωής που το συνοδεύουν, θα κατορθώσει στο επόμενο διάστημα που απομένει να πείσει και τις κοινωνικές πλειοψηφίες των «από κάτω» να το απορρίψουν και αν όλοι μαζί αρχίσουν να δημιουργούν τον άλλο νέο κόσμο, τον πέρα από τον καπιταλισμό και την καταστροφική του ανάπτυξη.
Ένα εναλλακτικό κόσμο που δεν θα χαρακτηρίζεται επίσης καθαρά από τις προδιαγραφές, που έβαζε στο παρελθόν το "κίνημα των φτωχών"(του σοσιαλιστικού, του εργατικού, του ρομαντικού, της απελευθερωτικής θεολογίας, του τριτοκοσμικού κ.λπ.)καταγγέλλοντας τον καπιταλισμό ότι δε μπορεί να λύσει το πρόβλημα της έλλειψης και της φτώχειας. Γιατί η φτώχεια στον καπιταλισμό είναι σχετική και κάποιος αισθάνεται φτωχός, γιατί ο διπλανός του έχει και κατέχει περισσότερα από αυτόν. Με δίκαιη κατανομή της αφθονίας που υπάρχει σήμερα(π.χ. παράγονται τρόφιμα που αν δεν πήγαιναν στα σκουπίδια και αν διανέμονταν δίκαια θα μπορούσαν να θρέψουν διπλάσιο από τον σημερινό πληθυσμό της γης)και ορίζοντας διαφορετικά το περιεχόμενο της ευημερίας και της ευτυχίας για τον άνθρωπο, θα μπορούσαν να πεισθούν όχι οι πολίτες μόνο των "αναπτυγμένων" και "πλούσιων" σημερινών κοινωνιών, αλλά και των "φτωχών" σημερινών κοινωνιών της Ανατολής-Νότου. Και αυτοί θα μπορούσαν να πεισθούν ότι δεν αξίζει ο κόπος να γίνουν "πλούσιοι" με τον τρόπο που έγιναν οι Δυτικοί-Βόρειοι, εις βάρος των επόμενων γενιών και του πλανήτη. Η σημερινή τους μάλιστα "φτώχεια", μπορεί να είναι καλύτερη αφετηρία για να πετύχουν γρηγορότερα την "ευημερία της ατομικής λιτότητας, μέσα στη συλλογική αφθονία", στην οποία αναφερόμαστε συνέχεια σε αυτό το μπλοκ.