Η προϊστορία των «άλλων -εναλλακτικών κόσμων»

Επειδή στην προηγούμενη ανάρτηση προτείνουμε τη δημιουργία ενός άλλου νέου κόσμου, πέρα από τον καπιταλισμό, θα ήταν απαραίτητο να σκιαγραφήσουμε στα γρήγορα τι προτάθηκε στο παρελθόν, σε αντιπαράθεση κάθε φορά με τον κόσμο που επικρατούσε. Ελπίζοντας βέβαια ότι αυτή τη φορά ο «εναλλακτικός» θα γίνει και κυρίαρχος, γιατί αν δεν γίνει αυτό το πιο πιθανό θα είναι να μην υπάρξει δυνατότητα συνέχισης της ανθρώπινης ιστορίας.
Ο πρώτος καλύτερος και ριζοσπαστικότερος κόσμος ήταν ο κόσμος της «Εδέμ», ο κόσμος του «Παραδείσου» που από πολύ νωρίς δημιούργησε με τη φαντασία της η ανθρωπότητα-όχι μόνο στη μορφή της βίβλου- σε αντιπαράθεση με την πραγματικότητα που ζούσε στη μακρόχρονη πορεία της εξέλιξής της.
Στον παράδεισο ο άνδρας και η γυναίκα ζούσαν υποτίθεται ειρηνικά, χωρίς να δουλεύουν-ήταν μόνο συλλέκτες όσων πλουσιοπάροχα πρόσφερε η φύση-χωρίς να πονάνε, χωρίς την ανάγκη για ιδιοκτησία-αφού τους φρόντιζε η φύση-χωρίς να ξεχωρίζουν το «καλό» από το «κακό», ικανοποιημένοι και ευτυχείς με ότι τους περιτριγύριζε. Όλα αυτά βέβαια μέχρι που «δοκίμασαν το μήλο», απέκτησαν γνώση του εαυτού τους και θέλησαν από «παιδιά της φύσης» να γίνουν οι «κυρίαρχοί» της.
Ο δεύτερος καλύτερος κόσμος σε αντιπαράθεση με τον πραγματικό, ήταν η αρχαία «ειδυλλιακή Αρκαδία», όπως την ύμνησε ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος(70-19 π.Χ.) στα «βουκολικά» του: ήταν η περιοχή της κεντρικής Πελοποννήσου, όπου ένας λαός ποιμένων(βουκόλων), τη «χρυσή» εποχή της ελληνικής αρχαιότητας, ζούσε με ποίηση, τραγούδι, έρωτα, φιλοσοφία και πολιτική, παράλληλα με τον σωματικό μόχθο σε μια γόνιμη και ειρηνική φύση, όπου κάθε στιγμή μπορούσε να εμφανισθεί ο θεός Πάνας με τον αυλό και τις νύμφες.
Από αυτόν τον ειδυλλιακό-στη φαντασία των βουκολικών ποιητών με πρώτο χρονικά τον Θεόκριτο(310-250 π.Χ.)-κόσμο της «ευδαίμονος» Αρκαδίας δανείσθηκε αργότερα(τον 18ο αιώνα κυρίως, αλλά και μέχρι σήμερα) η μοντέρνα φιλοσοφία πολλά στοιχεία, για να αντιπαρατεθεί στον αστικό και βιομηχανικό καταναγκασμό των ανθρώπων. Συνέθεσε το λεγόμενο Αρκαδικό κεκτημένο που προσδιορίζεται από το ανθρωπιστικό ιδεώδες: την ευδαιμονία ως ανθρωπιστικό αγαθό, την αρμονία ως στοιχείο συνύπαρξης, τη χαρούμενη χωρίς βαρβαρότητα και αυθαιρεσία απλοϊκή ζωή, ως εναλλακτική προς τον κυρίαρχο κάθε φορά τρόπο ζωής.
Αλλά στην «χρυσή εποχή» της ελληνικής αρχαιότητας, και όχι βέβαια στη φαντασία των ποιητών, έχουμε και την κλασσική περίοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, που κατά πολλούς αποτέλεσε –με όλα τα αρνητικά του-μια προσπάθεια υλοποίησης ενός καλύτερου κόσμου, εναλλακτικού προς τον ολιγαρχικό –σύγχρονό της-κόσμο. Το δημοκρατικό της ιδεώδες στην πολιτική, επέδρασε εξίσου σημαντικά στον δυτικό διαφωτισμό και τη νεωτεριστική εποχή, άλλο που με την εφαρμογή του μας προέκυψε η κοινοβουλευτική δημοκρατία στα πλαίσια του δυτικού αστικού κράτους. Σήμερα μάλιστα, στη μετανεωτεριστική εποχή, επιδρά εκ νέου στη σκέψη και τις προτάσεις που γίνονται για κοινωνίες με αμεσοδημοκρατικές πολιτικές δομές. Αλλά για τη Αθηναϊκή δημοκρατία έχουν γραφεί τόσα πολλά και δεν θα επιμείνουμε άλλο σε αυτό το άρθρο.
Επίσης, παρά την έλλειψη πολλών πηγών, ένας αληθινός εναλλακτικός κόσμος μπορεί να θεωρηθεί το «βουδιστικό βασίλειο του βασιλιά Ashoka», τον 3ο π.Χ. αιώνα στην ανατολή, συγκεκριμένα στην Ινδία. Με μια εσωτερική ψυχική διαφοροποίηση, ο πρώην σκληρός βασιλιάς Ashoka, επιλέγει σαν πολιτική του «το δρόμο προς την Καλοσύνη και τη μη βία», αποκηρύσσει τον πόλεμο, διανέμει δίκαια τη γη και διαδίδει πλατιά τον βουδισμό σαν τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς με βάση την ανοχή. Κάνει νόμους για τα δικαιώματα των γυναικών και των ανδρών, εισάγει τη διαμόρφωση γνώμης από την κοινωνία μέσα από τον δημόσιο διάλογο. Στην ουσία εισάγει μια πρώιμη μορφή κοσμικής δημοκρατίας στην αρχαία Ινδία.
Στη συνέχεια έχουμε την πρόταση του πρωτοχριστιανισμού-προτού γίνει η κυρίαρχη θρησκεία μετά 3 αιώνες-σαν εναλλακτική στον τότε κυρίαρχο ρωμαϊκό κόσμο. Περιμένοντας το τέλος του παλιού κόσμου οι πρωτοχριστιανοί ζούσαν βασικά σε κοινότητες, μεταξύ συναθροίσεων-εκκλησίασμα των πιστών, στα πρότυπα της εκκλησίας των πολτών της αρχαίας Αθήνας-για προσευχή και λήψη κοινών λιτών γευμάτων, έχοντας σα βάση τα συλλογικά αγαθά, τη λιτότητα, τη μη κτητικότητα και ιδιοκτησία των «επίγειων», τη βιωματική αλληλοβοήθεια-αλληλοστήριξη-αγάπη αλλήλων.
Σε αυτές τις πρωτοχριστιανικές παραδόσεις της μη κτητικότητας, στηρίχθηκαν αργότερα, στον μεσαίωνα μετά τον 13ο αιώνα το κίνημα των Bettelorden(της νηστείας, της παραίτησης από τα εγκόσμια, της ταπεινότητας και της προσευχής), όπως των δομινικανών μοναχών, οι οποίοι στρεφόμενοι ενάντια στον πλούτο και την εξουσία της παπικής εκκλησίας, επέδρασαν στην μερική αλλαγή των αξιών του κόσμου του μεσαίωνα. Το ίδιο και οι γυναικείες ή ανδρικές μοναχικές κοινοβιακές κοινότητες, που από τον 14ο αιώνα και μετά ζούσαν στα πρότυπα των βιβλικών αποστόλων σαν «λαϊκοί» και «ταπεινοί», κάνοντας χειρωνακτικές εργασίες και εκπαιδεύοντας τον εαυτό εσωτερικά με αυτομόρφωση.
Τον ίδιο καιρό , με τα πρώτα στοιχεία του πρώιμου καπιταλισμού στις πόλεις του μεσαίωνα, εμφανίζονται μερικά πρώιμα συγγραφικά νεωτερικά έργα, στα οποία περιγράφονταν ένας καλύτερος, δικαιότερος και εξυπνότερος τρόπος ζωής, που τοποθετούνταν όμως σε ένα χρονικά και χωρικά απώτερο μέλλον. Τα αντιπροσωπευτικότερα ήταν: του Τόμας Μουρ η «Ουτοπία»(1516), του Καμπανέλα η «Χώρα του Ήλιου»(1623) και του Φράνσις Μπαίηκον η «Νέα Ατλαντίδα»(1627).
Ο Μουρ, ένας Άγγλος ουμανιστής, περιγράφει στο μυθιστόρημά του τη χώρα της Ουτοπίας, μια πολιτεία με δημοκρατικούς θεσμούς, όπου υπάρχει μόνο συλλογική ιδιοκτησία χωρίς κυκλοφορία χρήματος.
Ο δομινικανός μοναχός Καμπανέλα οραματίζεται ένα κράτος χωρίς ατομική ιδιοκτησία, με λιγοστή αναγκαία εργασία και πολύ χρόνο για μόρφωση σε κοινότητες γυναικών και παιδιών.
Ο Άγγλος φιλόσοφος Φ. Μπαίηκον αναβιώνει μια νέα Ατλαντίδα-σε αντιδιαστολή με τη χαμένη πολιτεία του νησιού του Πλάτωνα, που διαλύθηκε από την ηθική παρακμή-σαν τον τόπο όπου κυριαρχεί η επιστημονική λογική.
Από όλους αυτούς τους σχεδιασμούς επί χάρτου, έπρεπε να αναπτυχθούν αληθινές πραγματικότητες. Στον πολιτικό και φιλοσοφικό υπόβαθρο του Μοντεσκιέ και του Βολταίρου στηρίζονται νεωτεριστικοί πολιτικοί σχεδιασμοί. Έχουμε την αμερικάνικη επανάσταση(1776), σαν αγώνας ανεξαρτησίας από τις ευρωπαϊκές μοναρχίες, που κατέληξε στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ενώ στη συνέχεια η γαλλική επανάσταση(1789), στηριζόμενη στο κίνημα του διαφωτισμού, έδωσε τέλος στο αριστοκρατικό καθεστώς στην Ευρώπη και έβαλε τις βάσεις για ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο». Της συναίνεσης των κοινωνικών στρωμάτων με τη μορφή συντάγματος στο πεδίο της πολιτικής, ενώ στο πεδίο του πολιτισμού προτάθηκε ένα αξιακό σύστημα στηριγμένο στην αναγκαιότητα της φύσης, της παιδείας και της τέχνης, στα πλαίσια του εθνικού αστικού κράτους.
Ο άγγλος επιχειρηματίας Ρόμπερτ Όουεν-ο οποίος σε αντίθεση με την απανθρωπιά που επικρατούσε στα εργοστάσια της εποχής του, εισήγαγε στην επιχείρησή του ανθρωπιστικές συνθήκες εργασίας το 1800- διαμορφώνει την ιδέα ότι ο κοινωνικός πλούτος μπορεί να αυξηθεί και να διατηρηθεί καλύτερα στα πλαίσια της συνεταιριστικής-συλλογικής εργασίας και της κοινοτικής ζωής. Ο πρώιμος σοσιαλιστής υλοποιεί την ιδέα του συνεταιρισμού δημιουργώντας την αποικία «Νέα Αρμονία». Την ίδια επίδραση είχε εξάλλου και ο πρώιμος σοσιαλιστής και ευρωπαϊστής Ανρύ ντε Σαιν-Σιμόν. Είχε την άποψη ότι η ταξική κοινωνία μπορούσε να ξεπερασθεί, όταν όλοι οι εργαζόμενοι πάρουν μέρος σε εργασίες και καθήκοντα που απορρέουν από την κοινή επιδίωξη της «κοινής ευημερίας» και όχι από την επιδίωξη κέρδους της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Και αυτό έπρεπε να γίνει άμεσα και όχι αργότερα. Ακόμα και οι πρώτες –κατά το τέλος του 18ου αιώνα-δημιουργηθείσες «τράπεζες αποταμίευσης» στις πόλεις, ήταν επηρεασμένες από τις ιδέες των πρώιμων σοσιαλιστών. Έπρεπε να βοηθήσουν μέσα στον καπιταλισμό τα λαϊκά στρώματα με δάνεια για να μπορούν να επιβιώνουν σιγουρεύοντας τα μέσα παραγωγής και τη γη που είχαν στα χέρια τους. Η ιδέα των «μικροδανείων», όπως εμφανίζεται σήμερα στις «ηθικές τράπεζες» (όπως π.χ. του Μουχαμάτ Γιούνους στο Μπαγκλαντές), έχει την καταγωγή από τις πρώτες αυτές τράπεζες, που δεν στήριζαν, αλλά αντιστέκονταν στον καπιταλισμό της απληστίας.
Το «κομμουνιστικό μανιφέστο» των Μαρξ-Έγκελς στον ώριμο καπιταλισμό και το «τι να κάνουμε» του Λένιν στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, υπήρξαν εκείνες οι προτάσεις που στην αρχή του 20ου αιώνα οδήγησαν τις μαζικές πια κοινωνίες να επιδιώξουν εναλλακτικούς προς τον καπιταλισμό κόσμους, και σε μακροοικονομικό και σε μικροοικονομικό επίπεδο.
Η ρωσική επανάσταση του 1917, που αντικατέστησε την αγροτογραφειοκρατική κοινωνία των τσάρων με τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» κατά κάποιους-ή με τον «κρατικό καπιταλισμό» κατά την άποψη κάποιων άλλων(*)-ήταν η μια μακροοικονομική εκδοχή. Η δεύτερη ήταν η οδός των μεταρρυθμίσεων του καπιταλισμού που ακολουθήθηκε από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα στην Ευρώπη.
Σε μικροοικονομικό επίπεδο υπήρξε π.χ. η συνεταιριστική αποικία οπωροφόρων Eden , που δημιουργήθηκε το 1893 από το κίνημα του «τρόπου ζωής» κοντά στο Βερολίνο(Oranienburg) και τα επόμενα χρόνια εξελίχθηκε στην πιο επιτυχημένη εφαρμογή του «άλλου τρόπου ζωής και εργασίας». Συλλογική καλλιέργεια, συνεργατική μεταποίηση προϊόντων, συλλογική χαρούμενη ζωή και διασκέδαση κοντά στη φύση, χορτοφαγική διατροφή χωρίς «κακές συνήθειες»(αλκοόλ, νικοτίνη κ.λπ.). Για το ποια μορφή και εξέλιξη έχει πάρει η τότε αποικία μετά 100 και πλέον χρόνια, δείτε το: http://www.eden.de/eden/ueberuns/index.php.
Το αντιπολεμικό κίνημα στη περίοδο του «ψυχρού πολέμου» και αργότερα το αντιπυρηνικό κίνημα, μαζί με το αντιαυταρχικό-ελευθεριακό , καθώς και το αναρχικό κίνημα, τμήματα των οποίων κατέληξαν σε μια σύνθεση και στη δημιουργία του οικολογικού κινήματος –κύρια μετά τη πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και τη «παγκοσμιοποίηση» του καπιταλισμού, που είχε και σαν επακόλουθο τη δημιουργία του «αντιπαγκοσμιοποιητικού» κινήματος- πρόσθεσαν και άλλα στοιχεία στην εικόνα ενός μεταμοντέρνου «άλλου κόσμου». Βασικά την οικολογική οπτική του.
Από όλα τα προηγούμενα αυτό που έχουμε κληρονομήσει τουλάχιστον σε οικονομικό επίπεδο μέχρι σήμερα είναι η "κοινωνική οικονομία". Σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (ILO): η συναιτεριστική-κοινωνική οικονομία σήμερα είναι η 10η οικονομία στον κόσμο.
Για τα μεταμοντέρνα στοιχεία που συνθέτουν σήμερα την αέναη πρόταση του «άλλου-εναλλακτικού κόσμου» έχουμε γράψει και γράφουμε συνέχεια σε αυτό το μπλοκ(βλέπε π.χ. το κείμενο "μια άλλη αφήγηση": http://topikopoiisi.blogspot.com/2011/09/blog-post_29.html ή «ένας άλλος κόσμος είναι εδώ»: http://topikopoiisi.blogspot.com/2010/09/blog-post_13.html).
Υπάρχει λοιπόν ένα μεγάλο υπόβαθρο πνευματικών ιδεών και πολλά αποτυχημένα παραδείγματα υλοποίησης μερικών από αυτών. Αλλά γιατί τόση μεγάλη πολιτική φαντασία στις προτάσεις για τη δημιουργία της «ευτοπίας», και τόση μικρή επιτυχία στην υλοποίησή της;
Υπάρχει ένα μεγάλο ερώτημα. Είναι ο άνθρωπος όχι και τόσο λογικό ον; Δεν είναι τόσο έξυπνος; Κυριαρχείται περισσότερο από τον ανορθολογισμό και το «εγωιστικό γονίδιο»;
Η απάντηση πρέπει να δοθεί στα επόμενα 20 με 40 χρόνια. Δεν έχουμε παραπάνω χρόνο, για να συνεχίζουμε να οραματιζόμαστε τον «παράδεισο». Μετά θα έχουμε πάει οριστικά στην «κόλαση». Στην κόλαση μιας «τεχνοφασιστικής» παγκόσμιας διακυβέρνησης, στην οποία μας οδηγεί ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός.

(*)Κρατικός καπιταλισμός θεωρείται και από πολλούς-και σωστά- η σημερινή Κίνα, που φυσικά δεν είναι ένας εναλλακτικός προς τον καπιταλισμό κόσμος, αφού αναδεικνύεται ένας από τους σημαντικότερους στυλοβάτες του. Με τη σημερινή πορεία της η Κίνα θα διεκδικήσει το ρόλο του "τελικού" θύτη των πόρων του πλανήτη-μαζί με τον ανθρώπινο πόρο- και θα διεκδικήσει τον πρωταγωνιστικό στη ρύπανση και στην αλλαγή του κλιματος καθώς και στην "φτωχοποίηση" της βιόσφαιρας.