ΤΑ ΓΟΝΙΔΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΙΡΑ ΜΑΣ

Αυτός είναι ο τίτλος ενός καινούργιου βιβλίου, που μόλις εκδόθηκε στη Γερμανία. Συγγραφέας ο δημοσιογράφος Jörg Blech, ο οποίος σατιρίζει σε αυτό τα ΜΜΕ για τη στάση τους απέναντι στη βιοτεχνολογία και τη βασική της έννοια τα γονίδια.
Πραγματικά, και τι δεν έχουν υποστηρίξει τα ΜΜΕ για τα γονίδια: βρέθηκε το γονίδιο το υπεύθυνο για την καρδιακή προσβολή, το υπεύθυνο για την υπνηλία, για τη μυρουδιά του ιδρώτα, για την αφοσίωση, για το πείσμα, για το κακό οδήγημα και τα ανήσυχα πόδια … Και αυτή τη λίστα μπορεί να την επεκτείνει ο οποιοσδήποτε αναγνώστης οποιασδήποτε «σοβαρής» εφημερίδας. Μέχρι και το γονίδιο της νίκης υπάρχει, που το έχουν φυσικά όλοι οι ποδοσφαιριστές του Ολυμπιακού ή του Παναθηναϊκού, ανάλογα.
Η έκφραση «έχει το γονίδιο του ή της…» έχει περάσει και στη καθημερινή γλώσσα του απλού ανθρώπου. Και τα ΜΜΕ έχουν δουλέψει πολύ πάνω σε αυτό. Μετέτρεψαν τη λέξη γονίδιο, που χρησιμοποίησε πρώτος ο Δανός βιολόγος Wilhelm Johannsen το 1909- για να μην κάθεται κάθε φορά να αραδιάζει πολλές προτάσεις για να περιγράψει την ύπαρξη κληρονομικών ιδιοτήτων των οργανισμών- στη δημοφιλή έννοια, που είναι πια για όλα υπεύθυνη.
Η απλή μικρή λέξη που χρησιμοποίησαν οι επιστήμονες για να συνεννοούνται μεταξύ τους εν συντομία, έγινε κατά το τέλος του 20ου αιώνα δημόσιο σύνδρομο: το σύνδρομο του «γονιδίου για κάτι». Αιτίες για αυτό πολλές. Καταρχήν οφείλεται στην ανθρώπινη τάση για απλοποίηση. Στη συνέχεια στην επικρατούσα άποψη ότι για το οτιδήποτε πρέπει να υπάρχει αιτία και μάλιστα μοναδική, ώστε να είναι εύκολη μετά η αντίδραση. Και όταν πρόκειται για επιθυμητές ή για ανεπιθύμητες ανθρώπινες ιδιότητες, τότε αυξάνει το ενδιαφέρον του καθένα. Ιδιαίτερα εκείνων που σκέφθηκαν να κερδίσουν από τη διαχείριση της εμφάνισης ή της εξαφάνισης αυτών των κληρονομικών ιδιοτήτων, που μπορεί να είναι και αρρώστιες. Κάνανε λοιπόν εταιρείες βιοτεχνολογίας-γενετικής, πληροφορικοποίησαν την ζωή και ισχυρίζονται ότι «τα γονίδια είναι η μοίρα σας, εμείς όμως κατέχουμε την τεχνολογία για να αλλάξουμε προς το καλύτερο τη μοίρα σας». Αυτές οι εταιρείες έγιναν στη συνέχεια μεγάλες και μπορούν να πληρώνουν τα ΜΜΕ για να διηγούνται «ευτυχείς» ιστορίες με το παιχνίδι της μοίρας, που κατατρέχει ακόμα την ανθρωπότητα.
Έλα όμως που ένας άλλος κλάδος των επιστημών της ζωής, η Επιγενετική, έρχεται να ανατρέψει αυτό το παιχνίδι. Στα εργαστήριά της οι βιολόγοι κατέληξαν σε συμπεράσματα που αλλάζουν τη δημοφιλή εικόνα: «Το περιβάλλον μπορεί να μην αλλάζει τα ίδια τα γονίδια, αλλά μπορεί να επιδρά στη λειτουργία τους». Αυτές οι νέες απόψεις επιτρέπουν ήδη σε κάποιους να μιλάνε για «νίκη επί των γονιδίων», γιατί αφού το περιβάλλον επιδρά στη λειτουργία τους και εμείς οι ίδιοι μπορούμε να επιδράσουμε στο περιβάλλον, τότε μπορούμε να ελέγχουμε τα γονίδια. «Μπορούμε να ελέγχουμε τη μοίρα μας» επομένως. Εμείς οι ίδιοι και όχι κάποιοι ειδικοί-μάγοι.
Η επιγενετική όμως άποψη δεν έχει γίνει ακόμη δημοφιλής και δεν αναμένεται να γίνει στο επόμενο χρονικό διάστημα. Οι επιγενετικές επιστημονικές απόψεις-«πονηριές» για τους περισσότερους των ΜΜΕ- θα καθυστερήσουν να εμφανισθούν στη συζήτηση για τα γονίδια και υπάρχει επιφυλακτικότητα στην αξιολόγησή τους. Δεν έχει διαδοθεί πλατιά για παράδειγμα ότι η ευφυΐα δεν κληρονομείται, αλλά διαμορφώνεται. Αντίθετα στα ΜΜΕ εκφράζονται ακόμα απόψεις ότι η ευφυΐα είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό της κληρονομική.
Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η τελευταία συζήτηση, που γίνεται στα γερμανικά ΜΜΕ- παίρνει μεγάλη διάσταση- γύρω από τις απόψεις του Thilo Sarrazin(πολιτικού και τραπεζίτη, ο οποίος υποστηρίζει ότι υπάρχει το γονίδιο που κληρονομείται για πολλές γενιές σε διάφορες κατηγορίες-φυλετικές- ανθρώπων, όπως π.χ. το εβραϊκό, που τις κάνει διαφορετικές). Αυτή η συζήτηση αποκαθιστά αμέσως τη «δύναμη των γονιδίων» στη συνείδηση των γερμανών χρηστών του ΜΜΕ, γιατί απλοποιεί το δύσκολο κοινωνικό πρόβλημα της ενσωμάτωσης των διάφορων κατηγοριών μεταναστών στη γερμανική κοινωνία.
Αν κανείς δει από κοντά τις εξελίξεις στο πεδίο της βιοτεχνολογίας-γενετικής μηχανικής, θα πεισθεί ότι δεν ξέρουμε ακόμα πολύ βασικά πράγματα:
1) Σε τι συνίσταται ένα γονίδιο στο μοριακό επίπεδο; Κανείς δεν γνωρίζει μέχρι τώρα. Μόλις οι βιολόγοι νομίζουν ότι κατάφεραν να βρουν τα ίχνη του σε ένα κύτταρο και να προσδιορίσουν την δομική σειρά από την οποία αποτελείται, εξαφανίζεται το αντικείμενο από τα μάτι τους. Γίνεται δυσδιάκριτο στα άκρα και το κέντρο και διαλύεται στα επί μέρους στοιχεία. Κανένας δεν μπορεί να προσδιορίσει ακριβώς τι είναι ένα γονίδιο. Και έτσι συχνά συνιστάται από πολλούς επιστήμονες ότι είναι καλύτερα να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στο συνολικό γονιδίωμα ενός κυττάρου, παρά να προσπαθούν να μελετήσουν τα μέρη του, τα οποία μόλις και μετά βίας μπορούν να εντοπίσουν.
2) Δεν γνωρίζουμε ακόμα με λεπτομέρειες πως δουλεύουν τα γονίδια και πως παρεμβαίνουν σε ό,τι συμβαίνει στο κύτταρο, με τη διαδικασία αιτίας –αποτελέσματος. Ισχύει σαν αυτονόητο: τα γονίδια φέρνουν μαζί τους τις πληροφορίες με τις οποίες μπορούν στο κύτταρο να παραχθούν προϊόντα, τα οποία στη συνέχεια ακολουθούν δικά τους πολύπλοκα βιοχημικά μονοπάτια. Αλλά τι γίνεται μετά; Πως από τη γενετική πληροφορία αναπτύσσεται και εξελίσσεται η ζώσα μορφή; Οι βιολόγοι νομίζουν ότι απαντούν σε αυτά τα ερωτήματα λέγοντας ότι «εκτελούνται γενετικά προγράμματα». Και έτσι στις εφημερίδες μπορεί αυτό να το δει κανείς μεταφρασμένο σαν «αναπρογραμματισμός της ζωής!» και κανείς δεν αντιλαμβάνεται ότι αυτό δεν βοηθά σε κάτι. Γιατί αν πραγματικά ένα κύτταρο ξετυλίγει ένα πρόγραμμα, τότε πρέπει να υπάρχει κάτι το οποίο μεταφράζει και εφαρμόζει τις οδηγίες αυτού του προγράμματος. Και αυτό το κάτι πρέπει να είναι τόσο ανεξάρτητο από τις οδηγίες, όσο είναι και ο μηχανικός από τα σχέδια μιας μηχανής με βάση τα οποία την κατασκευάζει. Από πού όμως προέρχεται αυτός ο μηχανικός της ζωής;
Αυτός ο μηχανικός δεν μπορεί ούτε από την αρχή να παραχθεί, ούτε αργότερα. Γιατί στην πρώτη περίπτωση θα ήταν «από μηχανής θεός», ενώ στη δεύτερη θα δεχόμασταν το εξωφρενικό συμβάν: τα γονίδια έκαναν κάτι προτού καν υπάρξουν τα ίδια. Με άλλα λόγια, θα ήμασταν εγκλωβισμένοι σε ένα φαύλο κύκλο σύμφωνα με τον οποίο-στη γλώσσα της πληροφορικής- το Software πρέπει να τρέξει πάνω σε ένα Hardware, για το οποίο δεν υπάρχουν οδηγίες κατασκευής στο πρόγραμμα.
Μάλλον θα πρέπει να επιστρέψουμε στις παλιές καλές αντιλήψεις, που έλεγαν καταρχήν ότι οι οργανισμοί-διαφορετικά από ότι οι μηχανές-μπορούν μόνοι τους να «δημιουργήσουν» το εαυτό τους. Κατά δεύτερον ότι σε αυτή τη διαδικασία δεν μπορεί να διαχωριστεί ο δημιουργός από το δημιούργημα, όπως ακριβώς συμβαίνει με ένα έργο τέχνης. Ίσως είναι καλύτερα αντιληπτό για το τι μπορούν τα γονίδια και τα γονιδίομα να κάνουν, αν έχουμε στο μυαλό μας την εικόνα της ανθρώπινης δημιουργικότητας και όχι της απλής εκτέλεσης ενός προγράμματος μηχανής. Μάλλον θα πρέπει να απαλλαγούμε από την αντίληψη της πληροφορικοποιημένης ζωής και από τις τεχνολογίες που την αντιμετωπίζουν με αυτό τον τρόπο.