Των Ελλήνων οι κοινότητες

Ως κύρια μορφή πρωτογενούς κοινωνικής ζωής η κοινότητα είναι το διαχρονικό κύτταρο του Ελληνισμού, από την αρχαιότητα ως τη διάλυσή της με τον ειδικό βαυαρικό νόμο του 1833. Τα λείψανά της θα τα διασκορπίσει αδυσώπητα ο τελευταίος ελληνικός εμφύλιος (1946-1949), όπου οι κυνηγημένοι θα αφήσουν τα χωριά για την ανώνυμη καταφυγή στις πόλεις.( Θεόδωρος Ζιάκας, Αυτοείδωλον εγενόμην, εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήνα, 2005)
Με τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους υπήρχαν γενικά 3 απόψεις για την προέλευση της ελληνικής κοινότητας σαν θεσμού( η συζήτηση στο θέμα γίνεται με άξονα τις 3 αυτές απόψεις μέχρι και σήμερα):
• Καταγωγή από την αρχαιότητα
Οι αρχαιοελληνικοί δήμοι και το αυτοδιοικητικό σύστημα διατηρούνται κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Εξακολουθούν να λειτουργούν προσαρμοσμένοι κατά τη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο. Οι κοινότητες επί τουρκοκρατίας αποτελούν τη φυσιολογική συνέχειά τους.
• Από το Βυζάντιο
Οι κοινότητες στην Τουρκοκρατία δεν έχουν σχέση με τις αρχαίες ελληνικές πόλεις. Διαμορφώθηκαν και αναπτύχθηκαν κατά τη βυζαντινή περίοδο, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε περιοχής. Εξελίχθηκαν, προσαρμόστηκαν και ουσιαστικά παρέμειναν οι ίδιες τα οθωμανικά χρόνια.
• Από τη τουρκοκρατία
Δεν είχαν σχέση με το παρελθόν. Ούτε με την αρχαιότητα ούτε με τη ρωμαιοβυζαντινή εποχή. Ήταν προϊόν των αναγκών στις συνθήκες της οθωμανικής κυριαρχίας. Βασικός λόγος για τη δημιουργία τους ήταν το οθωμανικό σύστημα είσπραξης των φόρων.

"Το φορολογικόν σύστημα κατέστησε την ελληνικήν κοινότητα απαραιτήτως μεν αναγκαίαν τοις οθωμανοίς (για την είσπραξη των φόρων), τοις δε έλλησι... ότι εγακατέστησεν εν αυτή και μεταξύ αυτής στενωτάτην σύμπραξιν και αλληλεγγύην (επειδή τη μη νομιμότητα του ενός «πλήρωναν» όλοι)"... Η 3η άποψη του Μοσχοβάκη, υιοθετημένη αργότερα και από άλλους, με τον ένα ή άλλο τρόπο, θεωρείται έως σήμερα κλασική.
(«Οι ιστορικές έριδες για τις ρίζες των κοινοτήτων» http://tvxs.gr/news).
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, το βασικό κύτταρο τοπικής διοίκησης υπήρξε πράγματι η κοινότητα και είχε την ευθύνη κυρίως της πληρωμής των φόρων στην κεντρική διοίκηση. Τα τοπικά συμβούλια κι οι δημογέροντες διαχειρίζονταν το μεγαλύτερο μέρος των ζητημάτων της καθημερινής ζωής.
Μετά το 1821, το Ι΄ Ψήφισμα του Καποδίστρια (1828),που αφορούσε στη διοίκηση δεν προέβλεπε αυτοδιοικητικούς θεσμούς. Το σύστημα διοίκησης ήταν συγκεντρωτικό.
Από τον ΠΑΠΥΡΟ LAROUSSE διαβάζουμε:
«Τον θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης εισήγαγε η βαυαρική αντιβασιλεία με το Β.Δ. της 27-12-1833, που συνέστησε τους δήμους ως δημό¬σια νομικά πρόσωπα με τοπική αρμοδιότητα, τα όργανα των οποίων αναδεικνύονταν από τους δη¬μότες. Πρώτη, σχετικά, συνταγματική καθιέρωση έγινε στο Σύνταγμα του 1864. Ακολούθησε ο νόμος ΔΝΖ/ 1912, που εισήγαγε και την κοινότητα, παράλ¬ληλα με τον δήμο, ως τύπο ΟΤΑ πρώτου βαθμού.
Με το ΝΔ 2888/1954 θεσπίστηκε νέος Δημοτικός και Κοινοτικός Κώδικας που ρύθμισε τα της τοπι¬κής αυτοδιοίκησης τις επόμενες δεκαετίες και ο οποίος τροποποιήθηκε το 1975 και κωδικοποιή¬θηκε με το ΠΔ 933/1975. Βασική ήταν η διάταξη του άρθρου 102 του Συντάγματος του 1975, σύμ¬φωνα με την οποία κατοχυρώθηκε μεταξύ άλλων η αρμοδιότητα των δήμων και των κοινοτήτων σε όλες τις τοπικές υποθέσεις και ορίστηκαν ως πρώτη βαθμίδα της τοπικής αυτοδιοίκησης οι δήμοι και οι κοινότητες.
Με τον νόμο 1235/1982 αναβαθμίστηκε ο θε¬σμός των νομαρχιακών συμβουλίων και με τον νόμο 1622/1986 και το προεδρικό διάταγμα 51/1987 η επικράτεια χωρίστηκε σε 13 περιφέρειες. Με τον νόμο 1878/1990 και στη συνέχεια με το νόμο 2218/1994 οι αρμοδιότητες της παλιάς νο¬μαρχίας μεταβιβάζονταν στην αιρετή πλέον Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση και στα όργανα της: τον νομάρχη, το Νομαρχιακό Συμβούλιο και τις Νο-μαρχιακές Επιτροπές. Το 1997 ψηφίστηκε ο νόμος 2539/1997, γνωστότερος ως Πρόγραμμα «Ιωάννης Καποδίστριας», που επανακαθόρισε τους πρωτο¬βάθμιους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης με πληθυσμιακά και χωροταξικά κριτήρια. Με το πρό¬γραμμα «Καποδίστρια» και τις μεταγενέστερες ελάσσονες τροποποιήσεις του συστάθηκαν 901 δήμοι και 130 κοινότητες, από τους 369 δήμους και τις 5.554 κοινότητες της απογραφής του 1991. Οι 748 από τους καποδιστριακούς δήμους προήλθαν από τη συνένωση δήμων και κοινοτήτων, δυο κοι¬νότητες αναγνωρίστηκαν ως δήμοι και σε 151 δή¬μους δεν σημειώθηκε καμιά αλλαγή. Όσον αφορά τις κοινότητες, οι 108 παρέμειναν αμετάβλητες και 22 προέκυψαν από συνένωση άλλων κοινοτήτων.
Με το αναθεωρημένο Σύνταγμα του 2001 κατο¬χυρώθηκαν πλέον συνταγματικά δύο βαθμοί αυτο¬διοίκησης αντί του ενός, χωρίς να αναφέρονται ρητά ούτε οι δήμοι και οι κοινότητες για τους ΟΤΑ του πρώτου βαθμού, αλλά ούτε και η νομαρχιακή αυτοδιοίκηση για τους ΟΤΑ δεύτερου βαθμού. Η κατοχύρωση αυτή είναι περιοριστική, καθώς ο κοι¬νός νομοθέτης δεν έχει πλέον την δυνατότητα να προσθέσει επιπλέον βαθμό, με αποτέλεσμα να αποκλείεται πλέον κάθε προοπτική μελλοντικής καθιέρωσης της τριτοβάθμιας αυτοδιοίκησης.»
Τελικά πριν το 1999 υπήρχαν 5.560 κοινότητες-νομικά πρόσωπα, με τον Καποδίστρια έμειναν 130 και στη συνέχεια με τον Καλλικράτη καταργήθηκε εντελώς ο θεσμός της κοινότητας, όπως τον ξέραμε και έχουμε τις «κοινότητες». Δηλαδή κάθε καλλικτρατικός δήμος χωρίζεται σε διαμερίσματα με την επίσημη ονομασία «δημοτικές ενότητες»- οι οποίες ταυτίζονται ουσιαστικά με τους δήμους που συνενώθηκαν-και αυτές με τη σειρά τους σε «κοινότητες»-που ταυτίζονται χωρικά με τα δημοτικά διαμερίσματα των πρώην καποδιστριακών δήμων. Οι τελευταίες διαθέτουν δικά τους συμβούλια, ο ρόλος αυτών όμως είναι συμβουλευτικός και δεν μπορούν να λάβουν αποφάσεις.
Το «Σχέδιο Καλλικράτης» ολοκλήρωσε την κατάργηση της νομικής –διοικητικής ύπαρξης της κοινότητας συνολικά, πράγμα που ο «Καποδίστριας» δεν το είχε κάνει(είχε διατηρήσει, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω 130 κοινότητες)(1).
Περάσαμε από ένα έτσι και αλλιώς συγκεντρωτικό σύστημα Τ.Α., σε ένα ακόμα πιο συγκεντρωτικό τέτοιο. Πρόκειται στην ουσία για αποκέντρωση του κράτους και όχι για Τοπική Αυτοδιοίκηση.
Σήμερα λοιπόν θα χρειασθεί να «ανακαλυφθεί» εξ αρχής η συλλογική υπόσταση της κοινότητας. Να προταθεί ο συνειδητός έλεγχος της ζωής των πολιτών από τους ίδιους, με συμμετοχή όλων στη δημόσια ζωή. Ο αληθινός διάλογος, η πλήρης ενημέρωση όλων από μέσα επικοινωνίας ελεγχόμενα από τους ίδιους τους πολίτες, η διαβούλευση και η συναπόφαση σε κοινοτικές, συνοικιακές και δημοτικές συνελεύσεις που θα συνεργάζονται σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο θα είναι τα βήματα αυτής της πορείας.

Στις επόμενες αναρτήσεις θα παρουσιασθούν κάποια παραδείγματα κοινοτήτων του παρελθόντος, που αναπτύχθηκαν στη περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με στόχο να δειχθεί ότι και η σημερινή τοπική κοινωνία μπορεί να δημιουργήσει κοινοτικούς θεσμούς, στα πλαίσια της σημερινής αυτοκρατορίας-βλέπε παγκοσμιοποίηση.

(1) Μεταξύ αυτών και οι λεγόμενες Ιστορικές Κοινότητες, που συντονίστηκαν μάλιστα σε Εθνικό Δίκτυο πολιτισμού, παράδοσης και κοινοτικού βίου «Tων Ελλήνων οι Κοινότητες» . Στο δίκτυο ανήκαν έξι Κοινότητες: Αμπελάκια Θεσσαλίας, Μακρινίτσα Πηλίου, Νυμφαίο Φλώρινας, Οία Σαντορίνης, Πάνορμος Τήνου και Πάπιγκο Ζαγορίου