Το χρήμα δημιουργείται από το τίποτα

Η έννοια του χρήματος είναι πιο περίπλοκη από ό, τι πολλοί πιστεύουν. Ο καθένας χρησιμοποιεί το χρήμα, αλλά σχεδόν κανείς δεν το καταλαβαίνει. Και αυτό γιατί τα χρήματα δεν είναι κάτι το φυσικό, αλλά είναι ένα προϊόν του νόμου, όπως έχει πει και ο Αριστοτέλης. Σαν τέτοιο, είναι αποτέλεσμα ενός ορισμού του νομικού-κοινωνικού πλαισίου, που ανάλογα μπορεί να γίνεται ή όχι αποδεκτός από τα μέλη της κοινωνίας. Συνήθως επιβάλλεται ο ορισμός των εχόντων την εξουσία, στα πλαίσια της συγκεκριμένης κοινωνίας.
Όλα μπορεί να είναι χρήμα, αρκεί να το κάνει κάποιος και να γίνει αποδεκτό από τα μέλη μιας κοινότητας ανθρώπων ή από όλη την υπόλοιπη κοινωνία. Έτσι σε διάφορες κοινωνίες ή κοινότητες ανθρώπων το ρόλο του χρήματος μπορεί να το έχει παίξει είτε το κοχύλι, είτε κάποιο μέταλλο, είτε το χαρτί. Μέχρι σήμερα, η επιστήμη της πολιτικής οικονομίας δεν έχει καταλήξει για το τι θεωρείται ως χρήμα. Από πίσω από κάθε άποψη κρύβονται συμφέροντα. Όποιος έχει το προνόμιο να δημιουργεί χρήμα έχει και μεγάλο όφελος. Βέβαια πρέπει να υπάρχει και κάποιος κοινός παρονομαστής, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μέσο πληρωμής και ανταλλαγών. Θα πρέπει να δημιουργηθεί συναίνεση πάνω σε αυτό, αλλά το σημαντικό είναι ποιος καθορίζει αυτή την συναίνεση.
Σήμερα το χρήμα έχει τη μορφή: μετρητών - των κερμάτων και των τραπεζογραμματίων δηλαδή - και των καταθέσεων. Οι καταθέσεις είναι πιστώσεις σε τραπεζικούς λογαριασμούς, που χρησιμοποιούνται για πληρωμές χωρίς μετρητά. Τα μετρητά-«ρευστά» χρήματα αποτελούν το 20% του συνολικού όγκου του κυκλοφορούντος χρήματος με ευρεία έννοια, ενώ τα χρήματα σε τραπεζικούς λογαριασμούς το 80%. Τα μετρητά είναι ακόμα σαφές το πώς δημιουργούνται: τα μεταλλικά νομίσματα κατασκευάζονται σε κρατικά ιδρύματα, τα τραπεζογραμμάτια εκδίδονται από την Κεντρική Τράπεζα. Αλλά πως προκύπτει η πίστωση στους τρεχούμενους τραπεζικούς λογαριασμούς; Εδώ το χρήμα δημιουργείται κυριολεκτικά από το τίποτα, πράγμα που εκπλήττει πολύ πολλούς ανθρώπους. Οι πιστώσεις των τρεχόντων λογαριασμών προέρχονται από τις τράπεζες ελεύθερα, τη στιγμή κατά την οποία δανείζουν.
Για να γίνει αυτό κατανοητό ας το δούμε στο παράδειγμα της ανάληψης χρημάτων με κάρτα λογαριασμού-όπου κατατίθεται βασικά ο μισθός των μισθωτών εργαζομένων στις αναπτυγμένες χώρες, αλλά και οικονομίες των πολλών μικροαποταμιευτών- στο αυτόματο μηχάνημα κάθε τράπεζας: ο καθένας που έχει ένα τέτοιο λογαριασμό σε μια τράπεζα ξέρει τι είναι η υπερανάληψη μέσω κάρτας, δηλαδή το ποσό που μπορεί να «σηκώσει» πάνω από το ποσό με το οποίο είναι πιστωμένος ο λογαριασμός του, με βάση την προσδοκία των επόμενων μισθών ή αποταμιεύσεων. Το δευτερόλεπτο εκείνο που «σηκώνει» το επιπλέον αυτό ποσό δημιουργείται νέο αντίστοιχο χρήμα. Με την αποδοχή της τράπεζας φυσικά, ο κάτοχος του λογαριασμού δημιουργεί καινούργιο χρήμα και έτσι ο συνολικός όγκος χρήματος αυξάνεται. Όταν πληρώσει πίσω στην τράπεζα το δανεισμένο ποσό, τότε συρρικνώνεται πάλι το συνολικό κυκλοφορούν χρήμα. Ένα πιο σύνθετο παράδειγμα είναι η δημιουργία των επενδυτικών φοντς. Μαζεύουν υποτίθεται ότι κεφάλαια έχουν οι επενδυτές που δημιουργούν ένα τέτοιο φοντ, το εκδίδουν έχοντας και τη στήριξη με εγγυήσεις ή και δάνεια μιας συγκεκριμένης τράπεζας, το πωλούν σε άλλους επενδυτές ή μικροεπενδυτές και στη συνέχεια επενδύουν σε μετοχές διάφορων άλλων επιχειρήσεων της πραγματικής ή χρηματικής οικονομίας. Συνήθως μετά από μια τέτοια επένδυση οι μετοχές αυτές ανεβαίνουν στα χρηματιστήρια, χωρίς στην ουσία να έχει ανεβεί και η πραγματική αξία αυτών των επιχειρήσεων. Όμως ο όγκος των διαθέσιμων κεφαλαίων τους θα αυξηθεί- χωρίς π.χ. να υπάρχει αντίκρισμα-αν πουληθούν αυτές οι μετοχές στο «άνω» τους και στη συνέχεια αγορασθούν άλλες μετοχές στα «κάτω» τους και στη συνέχεια «ανεβούν» κ.ο.κ. Και αυτή η διαδικασία γίνεται καθημερινά σε μηδέν χρόνο λόγω των δυνατοτήτων των πληροφορικών συστημάτων.
Οι τράπεζες σε περιόδους «μπουμ» ή ανάκαμψης ή έστω στάσιμης οικονομίας δανείζουν χωρίς περιορισμό σχεδόν, ενώ σε περιόδους ύφεσης και οικονομικής κρίσης δανείζουν λίγο ή καθόλου. Πάρτε τα χρόνια πριν από την οικονομική κρίση. Δεν υπήρχε ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, αλλά η προσφορά χρήματος ανέβηκε στα ύψη σε όλες σχεδόν τις βιομηχανικές χώρες. Σύμφωνα π.χ. με τα στατιστικά στοιχεία της Ομοσπονδιακής Τράπεζας της Γερμανίας ο όγκος του κυκλοφορούντος χρήματος μεταξύ 1992-2008 αυξήθηκε κατά 189%. Το αντίστοιχο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) σε τιμές αγοράς - δηλαδή με τον πληθωρισμό – αυξήθηκε μόνο κατά 51%. Χωρίς τον πληθωρισμό, η πραγματική αύξηση, ήταν μόλις 24%. Για τις τράπεζες και την καθαρά χρηματική οικονομία το γεγονός αυτό υπήρξε πολύ θετικό και κερδοφόρο. Τα χρήματα που δημιούργησαν από το τίποτα, τους απέδιδαν μέσω των υψηλότερων τόκων δανεισμού-ενόσω αυτοί οι τόκοι πληρώνονταν. Τα έξοδά τους σχετικά ήταν πολύ χαμηλά(βλέπε π.χ. λίγο και κακοπληρωμένο προσωπικό) και αυτό οδηγούσε σε μεγάλα κέρδη, που αύξαναν τα περιουσιακά στοιχεία των τραπεζιτών και εξασφάλιζαν ένα έξτρα υψηλό εισόδημα για τους μάνατσέρς τους. Πριν από την οικονομική κρίση, τα κέρδη για το γερμανικό τραπεζικό τομέα, ήταν περίπου 16 – 23 δις. ευρώ ετησίως.
Αυτό το πολύ παραπάνω χρήμα δεν χρησιμοποιείται βεβαίως όλο για την αγορά καταναλωτικών προϊόντων και υπηρεσιών-αφού δεν υπάρχουν τόσα πολλά, αντίστοιχα του χρήματος-αλλά για να χρηματοδοτούνται σε παγκόσμιο επίπεδο κερδοσκοπικές φούσκες. Είτε πρόκειται για αξίες «χαρτιών»-τίτλων(ομολόγων, μετοχών, φοντς κ.λπ.), είτε ακινήτων, τα όλο και περισσότερα νέα δάνεια τροφοδοτούν τη ζήτηση για αυτά. Αυτό οδήγησε με τη σειρά του τις τιμές στα ύψη. Έτσι υπήρχε ένας πληθωρισμός των κεφαλαιουχικών περιουσιακών στοιχείων και των τιμών τους. Αυτό το παγκόσμιο καζίνο βασίζεται στην άντληση πίστωσης, με βάση την προσδοκία για ετήσια ανάπτυξη του 2-3% για πληρωμή των τόκων. Αν μια τέτοια η φούσκα σκάσει, ραγίζει και την πραγματική οικονομία και σέρνει στη δίνη τον εξαρτώμενο από το χρήμα πληθυσμό.

Είναι δυνατόν να είναι μετρήσιμος ο σχηματισμός αυτών των φυσαλίδων; Πιθανόν. Για παράδειγμα, τα στατιστικά στοιχεία της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ (Fed ) δείχνουν ότι μέχρι το 1980 τα αμερικανικά περιουσιακά στοιχεία παρέμειναν σταθερά και ήταν περίπου 4,5 φορές παραπάνω από το αντίστοιχο ΑΕΠ. Ξαφνικά, αυτά τα χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία αυξήθηκαν σημαντικά μέχρι το 2008 - σε 10,5 φορές παραπάνω από το ΑΕΠ. Πίσω από αυτό κρυβόταν η φούσκα της νέας οικονομίας(dot-com), η κτηματομεσιτική -subprime φούσκα και η φούσκα του παρόντος, δηλαδή των κρατικών ομολόγων. Αυτό έγινε δυνατό και με το «κόψιμο» νέων δολαρίων –εκτός των άλλων μεθόδων που έχει ακολουθήσει το τραπεζικό σύστημα με βασική τη μέθοδο της πίστωσης των τρεχούμενων λογαριασμών, λόγω του μεγάλου πλήθους τους.
Το μεγάλο πρόβλημα όμως για τις ιθύνουσες ελίτ του καπιταλισμού είναι το «σπάσιμο» των φυσαλίδων. Για αυτές θα ήταν επιθυμητό το αργό «ξεφούσκωμά» τους και όχι το ανεξέλεγκτο «σπάσιμο», γιατί έτσι σπάει και η κοινωνική συναίνεση από τις μεσαίες τάξεις, λόγω της οικονομικής κρίσης που προκαλεί το απότομο σπάσιμο. Αλλά κανείς δεν ξέρει προς το παρόν πως μπορεί να επιτευχθεί το αργό «ξεφούσκωμα», σε ένα χαοτικό πια χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η φορολογία των χρηματιστηριακών συναλλαγών ή η αύξηση των ιδίων κεφαλαίων των τραπεζών είναι σταγόνα στον ωκεανό, όταν ο ωκεανός είναι η ηλεκτρονική διακίνηση του χρήματος μέσω της πανσπερμίας των τραπεζικών λογαριασμών. Και μάλιστα όταν επιδιώκουν κάθε διακίνηση χρήματος να γίνεται μόνο μέσω του τραπεζικού συστήματος, όπως π.χ. σήμερα στην Ελλάδα της κρίσης, που φαίνεται ότι δεν γινόταν μέχρι τώρα σε ικανοποιητικό βαθμό(για να παταχθεί η φοροδιαφυγή υποτίθεται, θα πρέπει κάθε συναλλαγή να γίνεται με τραπεζικές κάρτες). Με αυτόν τον τρόπο κανείς σήμερα δε μπορεί να έχει έλεγχο-και καμιά κρατική υπηρεσία φυσικά- για το πόσο χρήμα κυκλοφορεί κάθε στιγμή. Μπορεί βέβαια αυτό να προκύψει από το άθροισμα των συνολικών δανείων που δίνουν όλες οι τράπεζες. Αλλά ποιος μπορεί να αποκτήσει συνολική εικόνα, μέσα από το δαίδαλο των ηλεκτρονικών και άλλων συνδέσεων-διασυνδέσεων, που έχει δημιουργήσει μεταξύ του το παγκοσμιοποιημένο τραπεζικό σύστημα; Κανείς, ούτε ο μεγαλύτερος οργανισμός του, το ΔΝΤ.
Μέσα από αυτό το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχει δημιουργηθεί η μεγαλύτερη μέχρι τώρα χρηματική «φούσκα». Κυκλοφορεί σε παγκόσμιο επίπεδο τουλάχιστον 10πλάσιο (κατά κάποιους μάλιστα έχει φθάσει στο 15-17πλάσιο) χρήμα από ότι θα έπρεπε. Κανείς δεν ξέρει ακριβώς και άρα κανείς δε ξέρει και πως θα «ξεφουσκώσει» η φούσκα. Και να ήξεραν κάποιοι, πιθανά δεν θα ήθελαν να το κάνουν. Γιατί ταυτόχρονα θα ήξεραν ότι δεν υπάρχουν δυνατότητες για παραπέρα ανάπτυξη-μεγέθυνση της πραγματικής παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας, σαν σύνολο, πέρα από κάποιες περιοχές μόνο. Οι πλανητικοί πόροι είναι πεπερασμένοι και το ξέρουν. Όμως δεν μπορούν να απορρίψουν την ιδεολογία της «ανάπτυξης», στη βάση της οποίας έχει επιτευχθεί και σε παγκόσμιο και σε τοπικό επίπεδο η κοινωνική συναίνεση. Το μόνο που μπορούν λοιπόν να συνεχίζουν να κάνουν είναι μια «εικονική» ανάπτυξη, μια ψευδαίσθηση ανάπτυξης με τη δημιουργία χρηματοοικονομικής φούσκας. Όπως έχω καταλάβει-χωρίς να είμαι οικονομολόγος, αλλά ορθολογικά σκεπτόμενος- δεν μπορούν πια να «μεγαλώσουν άλλο την πίτα». Μπορούν μόνο να τη «φουσκώνουν». Και σε αυτό συνεισφέρει τα μέγιστα το υπάρχον κυρίαρχο τραπεζικό σύστημα.
Τι μπορούμε όμως να κάνουμε «εμείς», οι αποκάτω; Πέρα από το ότι πρέπει να απαλλαγούμε ακριβώς από αυτό το τραπεζικό σύστημα ήδη από τώρα και να μη το έχουμε ανάγκη, ούτε για να δανειζόμαστε, ούτε για να πληρωνόμαστε τους μισθούς μας. Πέρα από το να καταλάβουμε ότι δεν χρειαζόμαστε το χρήμα «τους»- ούτε τις τράπεζές «τους»-έτσι όπως το έχουν μετατρέψει από μέσο ανταλλαγής σε μέσο πλουτισμού των εξαιρετικά λίγων από τους πολλούς μας, θα πρέπει να μη «μασάμε» πια με τις υποσχέσεις τους για «ανάπτυξη». Να απαλλαγούμε από την ιδεολογία της «ανάπτυξής τους», που έτσι και αλλιώς δεν πρόκειται να έρθει. Να ξεπεράσουμε τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής μεταξύ μας. Να στραφούμε στην κοινωνική οικονομία των βιοτικών, καταρχήν, αναγκών, η οποία δε θα επιδιώκει το ατομικό κέρδος, ούτε τη συσσώρευση χρήματος(ενόσω θα χρειάζεται χρήμα, αυτό μόνο μέσο δίκαιων ανταλλαγών και όχι πλουτισμού), αλλά θα στηρίζεται στην αλληλεγγύη και όχι τον ανταγωνισμό, στην κοινωνική δικαιοσύνη και την οικονομική ισότητα, στην ποιότητα και όχι την ποσότητα της παραγωγής, στην αποκατάσταση της ισορροπίας με τη φύση και το περιβάλλον με το μικρότερο δυνατό οικολογικό αποτύπωμα, ώστε να υπάρξει μέλλον και για τις επόμενες γενιές του ανθρώπου και των υπόλοιπων οικοσυστημάτων(για τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής οικονομίας βλέπε την ανάρτησή μας http://topikopoiisi.blogspot.com/p/blog-page_8926.html ). Να κάνουμε αυτή την οικονομία ήδη κυρίαρχη ανάμεσα στον σημερινό κρατικό και ιδιωτικό τομέα, ώστε να περάσουμε σε «μετα-χρηματικές», «μετα-καταναλωτικές», «μετα-καπιταλιστικές» κοινωνίες της «από-ανάπτυξης» και της «συλλογικής ευημερίας», με αντιπαράθεση μεν, αλλά με όσο γίνεται λιγότερη ατομική και κοινωνική βία. Μπορεί να χρειασθεί σε ένα βαθμό «μητροπολιτική βία» για καταστροφή -των καταστροφικών για την κοινωνία των «από κάτω»- μηχανισμών ενσωμάτωσης και καταστολής, ιδιαίτερα στις τερατουπόλεις του σήμερα, αλλά θα χρειασθεί πολλή περισσότερη δημιουργική δραστηριότητα για να αρχίζουν να στήνονται οι δομές και οι θεσμοί αυτών των κοινωνιών, ήδη από την περίοδο μετάβασης προς αυτές.