H καταστροφή στη Φουκουσίμα θα είναι διαπαιδαγωγητική;

Του Σερζ Λατούς *

«Αισθάνομαι πως έρχεται», έγραφε το 1977 ο Denis de Rougemont, ένας από τους πρώτους διανοητές της οικολογίας, «μια σειρά από καταστροφές, οργανωμένες από τις επιμελείς αν και ασύνειδες φροντίδες μας. Εάν είναι αρκετά μεγάλες για να αφυπνίσουν τον κόσμο αλλά όχι τόσο ώστε να καταστρέψουν τα πάντα, θα τις έλεγα διαπαιδαγωγητικές, μόνες ικανές να υπερβούν την αδράνεια μας και την ακατανίκη ροπή των χρονογράφων να ταξινομούν ως ‘ψυχώσεις της Αποκάλυψης’ κάθε καταγγελία ενός παράγοντα κινδύνου καλά αποδεδειγμένου αλλά και προσοδοφόρου». Ο Francois Partant, άλλος πρόδρομος της από-ανάπτυξης, ξαναπήρε αυτήν την έκφραση και υπολόγιζε και εκείνος μια τέτοια έναρξη πυροδοτημένη από τις απειλές για να βγούμε από την παραίσθηση της παραγωγίστικης κοινωνίας. Αυτή η παιδαγωγική των καταστροφών συναντάται με τον «ευρετικό λόγο του φόβου» του φιλοσόφου Hans Jonas. «Θα ήταν καλύτερα», έγραφε ο Jonas, «να ακούμε την προφητεία της δυστυχίας παρά την προφητεία της ευτυχίας». Και αυτό, όχι από μαζοχιστική επιθυμία για την Αποκάλυψη, αλλά ακριβώς για να την ξορκίσει, καθώς η πολιτική του στρουθοκαμηλισμού είναι σε κάθε περίπτωση μια μορφή αυτοκτονικής αισιοδοξίας.
Αντιθέτως, η Naomi Klein, στο περίφημο βιβλίο της, Το δόγμα του σοκ: Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής, υποστηρίζει πως η νεοφιλελεύθερη και νεοσυντηρητική ολιγαρχία κερδίζει από τις καταστροφές, βλέπε: τις προκαλεί, ώστε να επιβάλει λύσεις, καταστροφικές για τα λαϊκά στρώματα αλλά βραχυπρόθεσμα χυμώδεις για την «παγκόσμια εταιρία». Το βιβλίο της ανοίγει θεαματικά με το παράδειγμα της καταστροφής της Λουιζιάνα από τον κυκλώνα Κατρίνα και την καταστροφική διαχείριση της απόγνωσης από τη διοίκηση Μπους: διάλυση του δημόσιου συστήματος εκπαίδευσης, αστικός αποκλεισμός των φτωχών, ξέφρενη κερδοσκοπία στην ανοικοδόμηση κ.λπ. Πολλά άλλα παραδείγματα, από την 11η Σεπτεμβρίου 2001 μέχρι τον πόλεμο στο Ιράκ, αναλύονται και θεμελιώνουν την οπτική της.
Στην πραγματικότητα, οι δύο θέσεις έχουν αποδειχτεί. Ο λόγος είναι ότι δεν πρόκειται για μεγαλύτερη σωφροσύνη της ανθρωπότητας αλλά για ανάγκη αφοπλισμού και εξουδετέρωσης της ολιγαρχίας. Το Δεκέμβριο του 1952, το λονδρέζικο νέφος που θα σκότωνε 4.000 άτομα σε πέντε μέρες, προκάλεσε τέτοια αντίδραση που αποφασίστηκε να ψηφιστεί ο νόμος Clean Air Act το 1956! Οι αναπόφευκτες δυσλειτουργίες της Μεγαμηχανής (αντιθέσεις, κρίσεις, μεγάλα τεχνολογικά ρίσκα, βλάβες), πηγές ανυπόφορων βασάνων, είναι δυστυχίες για τις οποίες δεν μπορούμε παρά να θρηνούμε. Όμως, είναι ακόμη ευκαιρίες συνειδητοποίησης, άρνησης, βλέπε εξεγέρσεων. Η ιστορία των τρελών αγελάδων, εκτός από μια καλή απόδειξη του παραλογισμού του συστήματος, ήταν ένα δυνατό σήμα που συνεισέφερε στο φρενάρισμα του καλπασμού ενός αλόγιστου γεωργικού παραγωγικισμού.

Η πυρηνική ενέργεια δεν έγινε ποτέ αντικείμενο διαχείρισης με δημοκρατικούς όρους

Δυστυχώς, δεν πρόκειται για προειδοποιήσεις χωρίς κόστος και οι συνέπειες μπορούν να έχουν θετική ή αρνητική τροπή, ακολουθώντας τον παρόντα συσχετισμό δύναμης. Εάν ο ανησυχητικός καύσωνας του καλοκαιριού του 2003 έκανε πολύ περισσότερα από όλα τα επιχειρήματά μας για την αναγκαιότητα προσανατολισμού προς μια κοινωνία της απο-ανάπτυξης και για την δημοφιλία του ζητήματος της κλιματικής απορρύθμισης, οδήγησε επίσης τους Ιταλούς και Ισπανούς να εξοπλιστούν μαζικά με κλιματιστικά που επιδεινώνουν το φαινόμενο… Παρά τον κολοσσιαίο λογαριασμό που ακόμα μετράμε και πληρώνουμε, η έκρηξη του τέταρτου αντιδραστήρα του ατομικού σταθμού του Τσέρνομπιλ, τη νύχτα της Παρασκευής προς Σάββατο 26 Απριλίου 1986, επέτρεψε σε ένα ορισμένο αριθμό δημοκρατικών χωρών να εγκαταλείψουν την πυρηνική ενέργεια. Δυστυχώς όχι η Γαλλία ούτε η Ιαπωνία, χώρα όπου το πυρηνικό λόμπι αποδείχτηκε πιο ισχυρό από τη λαϊκή θέληση.
Λοιπόν, τι θα γίνει με τη Φουκουσίμα; Θετικά σήματα για έξοδο από την πυρηνική ενέργεια, ή τουλάχιστον για το άνοιγμα ενός πραγματικού διαλόγου, εκδηλώνονται λίγο-πολύ παντού αλλά το βάρος των συμφερόντων και της συνήθειας και η εξάρτηση από μια κοινωνία ενεργειακής σπατάλης ενεργούν προς τη συντήρηση και ανάκαμψη αυτής της βιομηχανίας θανάτου. Η πυρηνική ενέργεια δεν στήθηκε ποτέ ούτε ποτέ έγινε αντικείμενο διαχείρισης με δημοκρατικούς όρους. Ήταν πάντα ο χώρος της συσκότισης και της παραπληροφόρησης, ένα είδος ολοκληρωτικής νησίδας μέσα σε πλουραλιστικές κοινωνίες. Βέβαια, γνωρίζουμε όλοι πως είμαστε καταδικασμένοι να βγούμε από την κοινωνία της κατανάλωσης, αλλά δυσανασχετούμε για να διακόψουμε την καταναλωτική εξάρτηση. Το στοίχημα σήμερα είναι αν θα βγούμε με θετικό τρόπο πηγαίνοντας προς μια αφθονία ενός οικοσοσιαλιστικού συστήματος ή θα επιτρέψουμε μια οικοφασιστική διαχείριση λιτότητας από την ολιγαρχία. «Μια οποιαδήποτε καταστροφή – οικολογική, παραδείγματος χάριν – θα οδηγήσει σε ένα απότομο ξύπνημα ή μάλλον σε καθεστώτα αυταρχικά και ολοκληρωτικά; Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτού του τύπου τις ερωτήσεις», ανησυχούσε ήδη ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Αν η καταστροφή της Φουκουσίμα προκαλέσει μια εξέγερση της κοινής γνώμης αρκετά ισχυρή για να οδηγήσει στην οριστική έξοδο από τον πυρηνικό εφιάλτη, θα έχουμε κάνει ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αισιοδοξία του Denis de Rougemont υπερίσχυσε της απαισιοδοξίας της Naomi Klein και ότι το σοκ θα είναι διαπαιδαγωγητικό. Σε κάθε περίπτωση, έπρεπε για αυτό να κάνει η Ιαπωνία, για δεύτερη φορά, μια τόσο βαριά θυσία στον ατομικό Μολώχ;