Η πολιτική της ανυπακοής

Kανείς στη Μασαχουσέτη των αρχών του 19ου αιώνα δεν θα πίστευε ότι ο ερημίτης της Κομητείας Κονκόρντ, ονόματι Χένρι Ντέιβιντ Θορό, θα γινόταν κάποτε επαναστάτης. Οπως και κανείς, πριν από τον Μαχάτμα Γκάντι, δεν έδωσε σημασία σε ένα μακροσκελές άρθρο με τον τίτλο «Αντίσταση στην πολιτική του κράτους» («Resistance to Civil Government») που δημοσιεύτηκε το 1849 στην εντελώς άγνωστη επιθεώρηση «Εsthetic Papers».
Ο Χένρι Ντέιβιντ Θορό ήταν ένας άνθρωπος που ήθελε απλώς να τον αφήνουν ήσυχο. Ζούσε σε καλύβα δίπλα σε μια λίμνη στο δάσος που περιέβαλε το χωριό του. Αποτελούσε κάτι αξιοπερίεργο στην μικρή κοινότητα του Κόνκορντ διότι «γύρνούσε στα δάση, χωρίς καν να έχει όπλο». Σύμφωνα με τον μέντορά του, τον συγγραφέα και φιλόσοφο Ράλφ Γουόλντο Εμερσον, ο Θορό «δεν άσκησε ποτέ κανένα επάγγελμα. Ζούσε μόνος του και δεν παντρεύτηκε ποτέ. Δεν ψήφισε ποτέ, δεν πήγε στην εκκλησία ποτέ, δεν πλήρωσε φόρους ποτέ. Δεν έφαγε ποτέ κρέας. Δεν ήπιε ποτέ κρασί και αρνιόταν την χρήση καπνού. Παρ' όλο που ζούσε στη Φύση δεν χρησιμοποιούσε όπλο ή παγίδες ζώων. Δεν είχε το ταλέντο να γίνει πλούσιος, αλλά ήξερε πώς να είναι φτωχός χωρίς να επιτρέπει ούτε ένα σημάδι κακομοιριάς ή έλλειψης καλαισθησίας. Επέλεξε να γίνει ο εργένης της σκέψης και της Φύσης».
Παρ' όλα αυτά ο Θορό δεν ήταν ξεκομμένος από τα πολιτικά και φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του. Ηταν ένθερμος υποστηρικτής του ελάχιστου κράτους και σφοδρός πολέμιος της δουλείας. Μετείχε στους κύκλους των στοχαστών του «υπερβατισμού» (transcendentalism), ένα ρεύμα ιδεών που αναπτύχθηκε στην Νέα Αγγλία τον 19ο αιώνα, πατριάρχης του οποίου ήταν ο Ράλφ Γουόλντο Εμερσον.
Ο Θορό έγραφε πολύ, κυρίως πράγματα που είχαν σχέση με τη Φύση, αλλά τα έργα του (ακόμη και το κορυφαίο «Waldo») θα ήταν μια υποσημείωση της ιστορίας αν ένα πρωί δεν χτύπαγε την πόρτα της καλύβας του ο έφορος της Μασαχουσέτης.
Ηταν η εποχή που οι ΗΠΑ είχαν ξεκινήσει έναν κατακτητικό πόλεμο κατά του Μεξικού (που κατέληξε στην προσάρτηση του Τέξας και άλλων εδαφών μέχρι την Καλιφόρνια), πόλεμο στον οποίο εναντιώνονταν όλα τα φιλελεύθερα πνεύματα των ΗΠΑ και, φυσικά, ο Θορό. Ηταν, επίσης, η εποχή που ανθούσε η δουλεία. Ο Θορό, όπως και πολλοί άλλοι (κυρίως «Κουάκεροι»), αρνούνταν να πληρώνουν φόρους με τη λογική ότι δεν ήθελαν να συμβάλλουν σε έναν άδικο πόλεμο που θα ενίσχυε τον θεσμό της δουλείας. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Θορό αρνήθηκε να πληρώσει άδικο φόρο. Οπως διηγήθηκε ο ίδιος, στα 1835 «το Κράτος με συνάντησε εκ μέρους της Εκκλησίας και με διέταξε να πληρώσω ένα συγκεκριμένο ποσό για έναν κληρικό, τη λειτουργία του οποίου ο πατέρας μου παρακολουθούσε, αλλά όχι εγώ. "Πλήρωσε", μου είπαν, "ή θα πας φυλακή". Αρνήθηκα, αλλά δυστυχώς κάποιος άλλος πλήρωσε εκ μέρους μου. Δεν έβλεπα τον λόγο γιατί ο δάσκαλος έπρεπε να πληρώσει τον παπά και όχι ο παπάς τον δάσκαλο, αφού δεν ήμουν δάσκαλος της Πολιτείας, αλλά στηριζόμουν σε μη υποχρεωτικές συνδρομές (των μαθητών). Πάντως, έπειτα από απαίτηση των αρχών, συμφώνησα να κάνω μια γραπτή δήλωση που έλεγε περίπου τα εξής: "Εγώ, ο Χένρι Ντέιβιντ Θορό δηλώνω σε όλους ότι δεν επιθυμώ να είμαι μέλος οποιασδήποτε κοινότητας στην οποία δεν έχω κάνει αίτηση να ενταχθώ"».
Κατόπιν αυτού, ουδείς του ξαναζήτησε εκκλησιαστικό φόρο, αλλά ούτε φόρο εισοδήματος (επειδή δεν είχε εισόδημα) ούτε φόρο ακίνητης περιουσίας (επειδή δεν είχε ακίνητη περιουσία). Ομως, τον Ιούλιο του 1846 εκλήθη να πληρώσει αναδρομικά «εκλογικό φόρο» έξι ετών που στην ουσία είναι «κεφαλικός φόρος». Φυσικά αρνήθηκε (δεν ψήφιζε καν) και καταδικάστηκε σε φυλάκιση. Αρνήθηκε να εξαγοράσει την ποινή του και οργίστηκε όταν (πιθανότατα) η αδελφή του πλήρωσε για να βγει από τη φυλακή. Η μία νύχτα όμως που πέρασε στο κελί ήταν για τον ίδιο μια τρομαχτική εμπειρία. Τότε κατάλαβε, όπως έγραψε στο ημερολόγιό του, την τρομαχτική δύναμη του κράτους να παραβιάζει τη συνείδηση και τα πιστεύω των πολιτών.
Αυτή η εμπειρία έγινε διάλεξη και η διάλεξη άρθρο για να καταλήξει σε μια κλασική πολιτική πραγματεία με το όνομα «Πολιτική ανυπακοή», η οποία εξετάζει πώς και υπό ποιες προϋποθέσεις οι άνθρωποι υπακούουν στους νόμους, ακόμη κι αν πιστεύουν ότι οι νόμοι είναι άδικοι. Το έργο πέρασε απαρατήρητο τα επόμενα 50 χρόνια ώσπου ένας Ινδός δικηγόρος στη Νότιο Αφρική το έκανε ευαγγέλιο του κινήματος της «μη-συνεργασίας με τις αρχές». Ο Μαχάτμα Γκάντι ήταν ο πρώτος που έκανε πράξη τις ιδέες του Θορό, ακολούθησε ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και πολλοί άλλοι.
Από τον Σοφοκλή στον Τζον Ρολς
Η πολιτική ανυπακοή απαντάται για πρώτη φορά στον Σοφοκλή. Μόνο που το αίτημα της Αντιγόνης δεν είναι πολιτικό, είναι ηθικό. Η ηρωίδα της τραγωδίας παραβαίνει τον άδικο για τους Θεούς νόμο και θάβει τον αδελφό της.
O Θορό - αν και περιέργως πως δεν αναφέρει πουθενά την Αντιγόνη στην πραγματεία του - ξεκινάει μεν από την ηθική των ατόμων που είναι πιο ιερή από τους νόμους του κράτους, αλλά κάνει το αίτημα πολιτικό. Για την ακρίβεια, η μεγαλύτερη συμβολή του Θορό δεν είναι ότι ενέπνευσε ειρηνικές επαναστάσεις, οι οποίες άλλαξαν τον κόσμο. Η μεγαλύτερη συμβολή του είναι ότι επαναστατικοποίησε την ιδέα της επανάστασης. Μέχρι το «Civil Disobedience» η ιδέα της επανάστασης ήταν συνυφασμένη με τη βία και το αίμα. Ο Θορό αντέτεινε ότι ένας πολίτης, στηρίζοντας έναν άδικο νόμο μέσω της υπακοής ή της χρηματοδότησης, κατ' ουσίαν τροφοδοτεί την αδικία. Οι άνθρωποι με συνείδηση μπορούν να πολεμήσουν την αδικία χωρίς να καταφύγουν στη βία. Μπορούν να επιβραδύνουν και τελικά να σταματήσουν την μηχανή της αδικίας χρησιμοποιώντας την τριβή της «μη-συνεργασίας».
Ο μεγάλος φιλόσοφος του Δικαίου Τζον Ρολς πήγε την πολιτική ανυπακοή ένα βήμα παραπέρα. Εθεσε τους κανόνες της. Οταν κάποιοι πολίτες νιώθουν ότι ο νόμος προσβάλλει τα δικαιώματά τους, οφείλουν να τον παραβούν τηρώντας όμως τρεις προϋποθέσεις:
1. Η παραβίαση του νόμου να μην εμπεριέχει βία.
2. Να γίνεται δημόσια (δηλαδή και χωρίς κουκούλες).
3. Οι παραβάτες να πληρώνουν το τίμημα της παράβασης.
Το τελευταίο είναι κρίσιμο. Πρώτον, πιστοποιεί ότι οι παραβάτες δεν εξυπηρετούν ίδιον όφελος παραβαίνοντας το νόμο και δεύτερον μεγιστοποιείται το αποτέλεσμα της πολιτικής ανυπακοής. Είτε επικοινωνιακά είτε διά της νομολογίας που εκδίδει κάποιο δικαστήριο.
Πάσχος Μανδραβέλης - Καθημερινή στις 21/12/2008

Εκτενές σχόλιο:

Ο Γκάντι ήταν πραγματικά ο πρώτος που οργάνωσε σε πλατύ κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο πολιτικές ανυπακοής. Σύμφωνα με τον Αντόνιο Στάνγκο ,ο Γκάντι θα γίνει παθιασμένος αναγνώστης του Θορό. "Η ζωή του Γκάντι αποτέλεσε μια μοναδική μεταφορά της μοναδικής μεταφυσικής του φίλου του και φίλου του Θορό, Ραλφ Βάλντο Εμερσον, ο οποίος θα του προσφέρει αμέριστη υποστήριξη στο πεδίο του αγώνα για την χειραφέτηση των σκλάβων... Η διανοητική και η αγωνιστική «ωρίμανση» του Γκάντι υλοποιείται στο μεταίχμιο μεταξύ δυτικής σκέψης, ινδικής παράδοσης και καθημερινής πρακτικής."
Στηρίχθηκε στην έρευνα του εσωτερικού κόσμου του καθένα μας(κατάκτηση ενός υψηλού βαθμού αυτογνωσίας, εσωτερικοποίησης και προετοιμασίας), στην έρευνα των τεχνικών της κοινωνικής συγκρότησης και της πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά και στην έρευνα των σχέσεων μεταξύ ανθρώπινης ύπαρξης και των κόσμων των λοιπών έμβιων. Η συσχέτιση ειδικά με το περιβάλλον αποδεικνύεται τεράστιων διαστάσεων, καθόσον αποτελεί συσχέτιση με το όλον και υποβάλλει ταυτόχρονα καίρια ερωτήματα αναφορικά με τα όρια της ανάπτυξης.
Επηρεασμένος επίσης από τον Τζον Ράσκιν, θα ακολουθήσει την οδό της εκούσιας οικονομικής υποστήριξης συνεταιρισμών, λαϊκών κατοικιών, μουσείων και κατασκευής δρόμων, βάσει μιας προσέγγισης αναφορικά με την κοινωνική αλληλεγγύη και της πλούσιας κληρονομιάς της στην Ινδία. Θα θεμελιώσει π.χ. μια πρώτη κοινότητα «ασράμ» - κοινότητα ίσων πλησίον του Ντάρχαμ- βασισμένη στην χειρωνακτική εργασία, και εμπνευσμένη από την παράδοση των Ινδών «σοφών» του ενστερνισμού της εκούσιας φτώχειας μαζί με την εργασία και την αυτογνωσία-αυτοανάπτυξη.
Το Γκαντιανό θετικό παράδειγμα βασισμένο σε μια αρμονική ισορροπία μεταξύ στυλ ζωής και βιοφυσικών ρυθμών των φυσικών πόρων είναι εγγύηση για την αρμονική σχέση του ανθρώπου και περιβάλλοντός του. Από την άλλη δεν θα κατόρθωνε ποτέ να επεξεργαστεί την θεωρία και τις πρακτικές της μη βίας και της πολτικής ανυπακοής , δίχως την κατάκτηση μιας βαθιάς αυτοπειθαρχίας στο πεδίο των αγώνων στην Νότια Αφρική και στην Ινδία.
Στο πλαίσιο της οργάνωσης της εκστρατείας αντίρρησης συνείδησης το 1909 γράφει το «Χιντ Σβαράι» – «Ινδική Αυτοκυβέρνηση» - μέσω του οποίου τεκμηριώνει και υποστηρίζει την καταστροφικότητα του δυτικού εκβιομηχανισμού και του δυτικού μερκαντιλισμού για την Ινδία και προτείνει την υιοθέτηση ενός είδους παραδοσιακής οικονομίας θεμελιωμένης πρώτιστα στον αποκεντρωτισμό, στην διάχυση της παραγωγής, μέσω της οικογενειακής καλλιέργειας μικρών αγροτεμαχίων, στην αυτό-παραγωγή της ενδυμασίας και στην προστασία και διατήρηση του τροπικού δάσους. Η επιμονή του στην υιοθέτηση της μικρής κοινότητας μοιάζει να θέλει να αποφύγει η Ινδία τη θλιβερή αστικοποίηση σε αποπνικτικές μεγαλουπόλεις - όπως προέβλεπε από τότε αναφορικά με την Καλκούτα, την Βομβάη ή το Δελχί.
Η σημερινή ελληνική πραγματικότητα-με την επιβληθείσα δικτατορία της τρόικα και της ντόπιας ελίτ-μοιάζει πολύ με την κατάσταση της Ινδίας την εποχή του Γκάντι. Θα πρέπει να οργανωθεί και εδώ η πολιτική ανυπακοή, όχι μόνο με την ατομική μη πληρωμή φόρων του Θορώ, αλλά και με τη μορφή της "αυτοκυβέρνησης" του Γκάντι.