Ο νέος απαιτούμενος ανθρωπολογικός τύπος

Ο άνθρωπος έζησε χιλιετηρίδες ολόκληρες ευτυχισμένος στις αρχαϊκές κοινωνίες, που υπήρξαν οι πρώτες κοινωνίες της «αφθονίας»(από αυτές και ο μύθος του «παραδείσου»).Από κει και μετά προσπάθησε να πετύχει το «ευ ζειν» και την χειραφέτησή του με τη δημιουργία της Πόλεως στην κλασσική ελληνική αρχαιότητα(σε αντιδιαστολή με τις τότε «Δεσποτείες). Αποκτώντας το χαρακτηριστικό του πολίτη και συμμετέχοντας αμεσοδημοκρατικά στα «κοινά», επεδίωξε την ελευθερία και την ενοποίηση των κοινωνικών και πολιτικών χαρακτηριστικών του στην έννοια του Πολίτη, προερχόμενος από τον «οίκο», που του εξασφάλιζε το ζειν (καταναγκασμοί για την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών).
Στις αστικές κοινωνίες αργότερα(και στα πλαίσια των αστικών κρατών με κοινοβουλευτική διακυβέρνηση), ο άνθρωπος διχάζεται σε δύο βασικές υπάρξεις στον ιδιώτη από τη μια, και στον πολίτη από την άλλη. Τον περισσότερο καιρό κυριαρχεί η πλευρά του ιδιώτη(κεφαλαιούχος, εργάτης, αυτοαπασχολούμενος, άνεργος, ατομικός καταναλωτής με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, ανταγωνιστής και ένας εναντίον όλων κ.λπ.). Σπάνια επικρατεί η πλευρά του πολίτη, η οποία εκχωρείται μέσω των εκλογών σε εκπροσώπους «ειδικούς της πολιτικής» ή τους «πατέρες του έθνους» δια του συστήματος διαμεσολάβησης των κομμάτων.
Ιδίως στον καπιταλισμό λοιπόν- γιατί σε ένα βαθμό συνέβαινε και παλιότερα- οι άνθρωποι χωρίσθηκαν σε ειδικούς και σε ανειδίκευτους σε όλους τους τομείς της οικονομικής-κοινωνικής-πολιτικής δραστηριότητας. Και οι δύο κατηγορίες οδήγησαν σε «φτωχοποίηση» τον άνθρωπο σαν ον πολύπλευρο και δημιουργικό. Γιατί ο μεν ειδικευμένος έχει αναπτύξει στο έπακρο μια συγκεκριμένη δεξιότητά του, παραμελώντας όλες τις άλλες δυνατότητές του, ο δε ανειδίκευτος έχει παραμελήσει όλες τις δεξιότητές του ώστε να γίνει άκριτος αποδέκτης των ιδεών και της πρακτικής-άρα έρμαιο- των ειδικών. Ο ειδικός γίνεται ένα μονοδιάστατο ανθρώπινο υποκείμενο που δεν σκέπτεται ούτε δρα σφαιρικά, ο ανειδίκευτος ένα ασπόνδυλο «υποζύγιο» και «καταναλωτής» των επιτευγμάτων του πρώτου, χωρίς κριτική σκέψη και δράση. Αυτή η εξέλιξη των ατόμων-που είναι κυρίως πολιτισμική και άρα επίκτητη- επιδρά διαλεκτικά με τη σειρά της και στο αξιακό σύστημα και στο πολιτισμικό πρότυπο και στα πλαίσια του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού δημιουργήθηκε ο ιδιαίτερος τύπος του «νεωτερικού ανθρώπου». Του ανθρώπου που σχεδόν με θρησκευτικό ζήλο πιστεύει ότι μπορεί, με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας, να φτιάξει έναν τεχνητό κόσμο, ελεγχόμενο απόλυτα από αυτόν, να κλειστεί μέσα σ’ αυτόν και να αφήσει απέξω τη Φύση(Νέα θρησκεία του τεχνολογικού μεσσιανισμού: η πίστη ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα λύσουν όλα τα προβλήματα του ανθρώπου).
Στις μεταμοντέρνες κοινωνίες των καιρών μας ο άνθρωπος έχει διασπασθεί σε περισσότερες υπάρξεις σε σχέση με το πώς αντιλαμβάνεται τα κοινωνικοπολιτικά πράγματα. Έχει αποκτήσει μια «θρυμματισμένη» συνείδηση ο «νεωτερικός» άνθρωπος των «αναπτυγμένων» κοινωνιών. Αποσύνθεση της προσωπικότητας και έρμαιο των συστημάτων και των αγορών. Άλλος εαυτός σαν εργαζόμενος, άλλος σαν παραγωγός, άλλος σαν καταναλωτής, άλλος σαν πολίτης κ.λπ. Ειδικά από τη δεκαετία του 1960 και μετά, όπου στον χώρο «του ιδιώτη» εισβάλει η βιομηχανία της εικόνας, εγκατέλειψε σχεδόν ολοκληρωτικά τη Βιόσφαιρα και επιβιβάστηκε στην Τεχνόσφαιρα. Ζει πια στο «εικονικό παγκόσμιο χωριό»
Η γεωγραφία βέβαια έχει επιδράσει ανέκαθεν στην εξέλιξη του ανθρώπινου όντος, ίσως όχι τόσο σημαντικά όσο η βιολογία και η κοινωνιολογία του, αλλά οπωσδήποτε με επίκτητο τρόπο. Πολλές φορές μάλιστα οι ειδικές τοπικές συνθήκες έχουν δώσει και ιδιαίτερα βιολογικά χαρακτηριστικά. Η βιολογία και η κοινωνιολογία εξηγούσαν και εξηγούν τα κοινά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων όντων και η οικογεωγραφία τις διαφορετικότητες και τον πλουραλισμό των ανθρωπολογικών τύπων. Οι οικογεωγραφικοί παράγοντες οδήγησαν και οδηγούν και σε αντίστοιχες βιολογικές-κοινωνικές εξελίξεις, αλλά βέβαια δεν είναι οι καθοριστικοί παράγοντες για τη διαμόρφωση των ανθρωπολογικών τύπων. Αυτό που επικαθορίζει το είδος είναι η βιολογία και η κοινωνιολογία του, ενώ η οικογεωγραφία επιδρά συμπληρώνοντας και όχι αποφασίζοντας για την εξέλιξή του.
Σήμερα μιλάμε για «δυτικές» κοινωνίες και «δυτικό» πολιτισμό,-που πάει να κυριαρχήσει και στην «ανατολή»- για να περιγράψουμε τις εξελίξεις που είχαμε μετά τις «ανακαλύψεις», τις «κατακτήσεις» και την επέκταση προς τη Δύση. Επίσης για «Βορρά» και «Νότο» για να περιγράψουμε το είδος της «ανάπτυξης» ή «υποανάπτυξης», μιλώντας για τον κοινωνιολογικό τύπο του «μηρμηγκιού»(εργατικού) του Βορρά(που «δουλεύει και αποταμιεύει» για τις δύσκολες μέρες του «χειμώνα») και για τα «τζιτζίκια» του καλοκαιριού του Νότου(τα «τεμπέλικα» που τραγουδάνε ευχαριστημένα και το χειμώνα «τρώνε» από τα αποθέματα των βόρειων μυρμηγκιών). Η κυρίαρχη δηλαδή ιδεολογία των ελίτ, επειδή τις συμφέρει από κοινωνιο-πολιτική άποψη, μετατρέπει έναν δευτερεύοντα συμπληρωματικό οικογεωγραφικό παράγοντα σε καθοριστικό για τις εξελίξεις της κρίσης που περνά ο καπιταλισμός σήμερα. Ώστε να μην αποκαλύπτεται ο καθοριστικός παράγοντας που είναι το είδος της κυρίαρχης «ανάπτυξης και προόδου», η οποία οδηγεί σε αυτή τη παγκόσμια συστημική του κρίση, επειδή ακριβώς έχει παγκοσμιοποιηθεί. Ο παγκόσμιος καπιταλισμός επιδιώκει με την επεκτατική-αναπτυξιακή ιδεολογία του, τους μηχανισμούς των αγορών και το καθεστώς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας-σαν απάντηση στα αυταρχικά καθεστώτα της «Ανατολής»- την «ομογενοποίηση» του κόσμου στη βάση του αξιακού του συστήματος, του πολιτισμικού του προτύπου και του τρόπου ζωής και κατανάλωσης που έχει προωθήσει. Θέλει να δημιουργήσει, χρησιμοποιώντας την τεχνόσφαιρα και ομογενοποιώντας τις διαφορετικότητες, έναν ενιαίο ανθρωπολογικό τύπο, που θα έχει τα επίκτητα χαρακτηριστικά του εγωισμού-ατομισμού, της βουλιμίας-απληστίας, της ζήλιας-ανταγωνισμού, της ανευθυνότητας για τους άλλους κ.λπ. Προφανώς και υπάρχει εντοπισμένη αντίσταση «στους μαχαλάδες» του «παγκόσμιου χωριού». Σήμερα γίνεται αρκετά αντιληπτό «στους μαχαλάδες» ότι αυτός ο ενιαίος -από το κέντρο προωθούμενος- ανθρωπολογικός τύπος με «θρυμματισμένη» κοινωνική συνείδηση και έρμαιο των συστημάτων και των αγορών, αν επικρατήσει, θα οδηγήσει σε μεγάλες καταστροφές στο μέλλον. Όχι μόνο των ευνοϊκών οικογεωγραφικών συνθηκών για τη διατήρηση-αναπαραγωγή της ζωής γενικά, αλλά και σε καταστροφή της βιολογικής και κοινωνικής ύπαρξης των μελλοντικών γενιών του ίδιου του ανθρώπου.
Και μια παρατήρηση για τον ιδιαίτερο ανθρωπολογικό τύπο του νεοέλληνα. Η «ελληνική νεωτερική ταυτότητα», όπως αποκαλείται από κάποιους ή η «ελληνική ψυχή», όπως αποκαλείται από άλλους, στην κυρίαρχη μορφή της-γιατί δε μπορεί να μιλά κανένας για ενιαία εθνική ταυτότητα, αφού αυτή συγκροτείται: «από διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες συλλογικές αυτο-κατανοήσεις», ιδιαίτερα μετά τη «μεταπολίτευση»-χαρακτηρίζεται από μια αντιφατικότητα. Αυτή προέρχεται από τη σύγκρουση «ανατολής-δύσης» και «βορρά-νότου» στον ιστορικό ελλαδικό χώρο: μεγάλη ευελιξία και φαντασία, αλλά και «κολλήματα» σε διάφορες πεποιθήσεις-παραδόσεις. Δεν υπακούει σε εμπόδια και εξωτερικούς περιορισμούς, αλλά τις περισσότερες φορές δέχεται αγόγγυστα τις «εσωτερικές αδυναμίες-αμαρτίες» ή τις ετεροκαθορισμένες εξουσίες, ξεφεύγοντας «δια του πλαγίου τρόπου». Γενικά φαίνεται να είναι πολύ λίγο δεκτική στην εσωτερική και εξωτερική πειθάρχηση. Η ελευθερία φαίνεται να είναι η υπέρτατη αξία της και γι αυτό είναι κινητική και κοινωνικά διαπερατή, αλλά δεν μιλά εύκολα για τον «εαυτό» της. Ενώ δεν δέχεται εύκολα την ιεραρχία, μπορεί να φανταστεί τον εαυτό της αρχηγό και «πρόεδρο» και ενδόμυχα το σκοπεύει σχεδόν πάντα. Θεμελιώδης επίσης αξία είναι «ο εαυτός» και η εσωτερική ικανοποίηση έχει την πρωτοκαθεδρία(αγαπά τον εαυτό και τους φίλους- συγγενείς, αλλά δύσκολα τους «ξένους» άλλους). Δίνει τεράστια σημασία στην παιδεία- όχι συνήθως για αυτοικανοποίηση, αλλά για κοινωνική ανέλιξη. Είναι ταξιδεύτρια και χωρίς λόγο, αλλά συνήθως χωρίς φρένα(χωρίς ταμπού). Αυτοπεριορίζεται μόνο στη βάση της δικής της κατανόησης και στη βάση της δικής της προσωπικής «θεωρίας για τη ζωή». Δύσκολα συντονίζεται με τις άλλες κι η αδυναμία της να συγκροτήσει «κοινότητα» είναι παροιμιώδης. Έχοντας κληρονομήσει ιστορικά τη θεατρικότητα από τους αρχαίους, παίζει συχνά εφήμερους και αντιφατικούς ρόλους, μεταξύ του ρόλου του «ελληνάρα» και του «ραγιά». Τις τελευταίες δεκαετίες έχει μετατραπεί σε καταναλωτή του «δυτικού μοντέλου» με το ιδιοτελές «θέλω» για «σαβούρες»(ιδίως στις μικρές ηλικίες), αλλά νοσταλγεί και την ποιότητα του «καλαθιού της γιαγιάς από το χωριό»(οι μεγαλύτερες ηλικίες που είχαν την ευκαιρία να το γευθούν). Θαυμάζει τα «επιτεύγματα» της επιστήμης και τεχνολογίας, αλλά δεν δίνει αξία στο να τα επιδιώξει και η ίδια( «σιγά μην ασχοληθώ»). Θέλει την «ανάπτυξη» και τα βολέματά της, αλλά η ίδια «ναυάγησε» στη προσπάθεια να την επιτύχει (Μπορούμε να προσθέσουμε και άλλα).
Συμπερασματικά: ακριβώς αυτή η αντιφατική φύση του «νεοέλληνα» τον κάνει να παίρνει και αντιφατική θέση σε σχέση με τις προτάσεις για μετάβαση σε ένα νέο πολιτισμικό πρότυπο. Ενώ στα λόγια μπορεί να αποδέχεται την αναγκαιότητα της μετάβασης, στην πράξη δεν είναι και πολύ διατεθειμένος να αναλάβει ο ίδιος πρωτοβουλίες. Επειδή με τη σημερινή κρίση «ξεβολεύεται», μπορεί εύκολα να αντιστέκεται στη «φτωχοποίησή» του, αλλά δύσκολα αποφασίζει να κινηθεί προς καινούργια δεδομένα.
Ο ανθρωπολογικός τύπος της μετάβασης
Προφανώς θα έχει τα βασικά βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους, που αναφέρθηκαν στην αρχή. Σε αυτό το επίπεδο θα χρειασθεί να αναβαθμιστούν πιθανά –ή εκεί που δεν υπάρχουν πια δημιουργηθούν- οι φυσικές συνθήκες, αλλά στη συνέχεια και οι κοινωνικές, ώστε να ανθίσουν ξανά αυτά τα χαρακτηριστικά των ατόμων και των ομάδων του είδους, τα οποία σήμερα έχουν παραγκωνισθεί για την πλειοψηφία τους.
Η νέα κοινωνιολογία και οι κοινωνικές συνθήκες που θα δημιουργηθούν θα έπρεπε να εξασφαλίσουν δυνατότητες εξάλειψης κάποιων αρνητικών επίκτητων χαρακτηριστικών του σημερινού ανθρωπολογικού τύπου. Ταυτόχρονα και δυνατότητες δημιουργίας θετικών επίκτητων χαρακτηριστικών, απαραίτητων για τον νέο ανθρωπολογικό τύπο, αντίστοιχο στον πολιτισμό της από-ανάπτυξης και της κοινωνίας «αποφυγής του κλιματικού κινδύνου.
Θα χρειασθεί, στην αρχή, ένας κρίσιμος αριθμός σημερινών ανθρώπων, που έχουν διατηρήσει τα χαρακτηριστικά ολόπλευρων-προσώπων και έχουν απορρίψει τα επίκτητα του «μαζικού» ανθρώπου-καταναλωτή που τα ενδιαφέροντά του διαμεσολαβούνται από τα κομματικά συστήματα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως επίσης και του «νεωτερικού» ανθρώπου-ιδιώτη, που ενδιαφέρεται μόνο για τα ατομικά του συμφέροντα, να γίνουν «σχολή» δια του παραδείγματος. Δημιουργώντας ένα κίνημα κοινωνικό που θα στήνει ευνοϊκές για τον νέο ανθρωπολογικό τύπο οικονομικο-κοινωνικο-πολιτικές δομές , θα βοηθήσουν και τους υπόλοιπους ανθρώπους να απορρίψουν και αυτοί τα επίκτητα χαρακτηριστικά που έχουν αποκομίσει από το πρότυπο του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού και να αποκτήσουν ξανά τα βιολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των ατόμων και της ομάδας.
Αυτό το κίνημα μπορεί να στηριχθεί περισσότερο στις κοινωνικές κατηγορίες των «από κάτω», που όλο το προηγούμενο διάστημα της «ανάπτυξης» δεν είχαν την πολυτέλεια να διαβρωθούν από το καταναλωτικό μοντέλο. Μπορεί επίσης να διδαχθεί από τις κοινότητες των αυτόχθονων-ιθαγενών ανατολής και δύσης.
Η επιλογή ενός κρίσιμου αριθμού ανθρώπων κάθε φορά θα χρειασθεί να συναντηθεί με τις ανάγκες μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων, για να μπουν σε εφαρμογή κοινωνικοί πειραματισμοί αποδεκτοί από κοινωνικές πλειοψηφίες. Αν κινηθούν τέτοιες κοινωνικές πλειοψηφίες του homo sapiens, θα θεσμοθετήσουν τέτοιες δομές του επερχόμενου πολιτιστικού προτύπου, που σήμερα πιθανά δε μπορούν να φαντασθούν ούτε και οι πρωταγωνιστές της προς τα εκεί μετάβασης. Ο σημερινός «νεωτερικός»-μετά το 1990 και την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού»- ανθρωπολογικός τύπος του καταναλωτή-ιδιώτη, έχει ένα θετικό στοιχείο σε σχέση με τον προηγούμενο του μαζικά-διαμεσολαβούμενου. Έχοντας βάλει στο επίκεντρο το άτομο και μη δεχόμενος εύκολα τη διαμεσολάβηση, έχει περισσότερες πιθανότητες- αν του δοθεί η δυνατότητα- να μετατρέψει το άτομο σε πρόσωπο. Αρκεί να έχει μπροστά του την σκιαγραφημένη μορφή αυτού του επιθυμητού προσώπου, ο οποίος θα δώσει λύσεις για το ξεπέρασμα του ανθρωπολογικού τύπου του καταστροφικού πολιτισμού της «ανάπτυξης-μπούμερανκ».
Θα χρειασθεί λοιπόν τουλάχιστον να σκιαγραφήσουμε αυτόν τον νέο τύπο(όχι φυσικά να τον προσχεδιάσουμε σαν μηχανικοί ή τεχνοκράτες). Και να γίνει πλατειά συζήτηση επ` αυτού στα πλαίσια του κινήματος για τη κοινωνική μετάβαση προς την αποανάπτυξη-τοπικοποίηση:
Ο αντίστοιχος σε αυτήν απαραίτητος ανθρωπολογικός τύπος θα έχει απορρίψει καταρχήν τα χαρακτηριστικά του εγωισμού-ανταγωνισμού, της απληστίας, της ανευθυνότητας κ.λπ.- που έχουν αναφερθεί και πιο πάνω- καθώς και τα χαρακτηριστικά του «μετανθρώπου» (που προοπτικά θέλει να του διαμορφώσει το μελλοντικό -εξελισσόμενο σε τεχνοφασιστικό- σύστημα, με την «υβριδικοποίηση» ανθρώπου-μηχανής) . Στη συνέχεια να αποκτήσει κάποια άλλα, όπως τα χαρακτηριστικά π.χ. της συμμετοχικότητας –συνέργειας- αλληλεγγύης, της αγάπης, του σεβασμού προς όλα τα είδη ζωής, της αλληλοεκτίμησης- ανεκτικότητας του διπλανού, της επιδίωξης της ελευθερίας σκέψης και έκφρασης αλλά και έναντι των εξαναγκασμών, της επιδίωξης της αυτοπραγμάτωσης με ανάπτυξη όλων των εν δυνάμει δεξιοτήτων του, της οικουμενικότητας των ιδεών, της ευτυχίας μέσα από τη λιτότητα και τη συλλογική αφθονία, της ισονομίας και της αυτοεκπροσώπησης, της επιδίωξης της κυριολεκτικής άμεσης δημοκρατίας(1) με απόκτηση της ιδιότητας του ενεργού πολίτη.
Όταν αρχίσει να αποκτά αυτά τα επίκτητα χαρακτηριστικά, προφανώς θα βγουν και πάλι στην επιφάνεια και τα καταχωνιασμένα βιολογικά θετικά χαρακτηριστικά του, δηλαδή η αγάπη και το «δέος» προς την «μάνα φύση», η ανάγκη της ανθρώπινης «ομάδας», της συλλογικότητας και της κοινότητας, σαν συστατικός και ισορροποιητικός παράγοντας των φυσικών πολυποίκιλων οικοσυστημάτων. Θα ξαναγίνει ο άνθρωπος του «οικου», όχι από ανάγκη, αλλά από επιλογή.
Ο υπάρχον αντιφατικός ανθρωπολογικός τύπος του νεοέλληνα ειδικά, επειδή η μια πλευρά του εμπεριέχει σε κάποιο-αν όχι «κρίσιμο»- βαθμό τα παραπάνω επιθυμητά χαρακτηριστικά του ανθρωπολογικού τύπου της μετάβασης, έχει αρκετές ελπίδες να τα αναδείξει σε κυρίαρχη πλευρά του.


(1) Η άμεση δημοκρατία ήταν ο παλαιότερος και μακροβιότερος τύπος πολιτικής συνύπαρξης της προϊστορικής και ιστορικής εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας και θα πρέπει να ξαναγίνει το πρόγραμμα της ανθρώπινης χειραφέτησης, γιατί εκτός του ότι αποδομεί την κυριαρχία των ελίτ, εκπαιδεύει τους ανθρώπους ώστε να αποκτήσουν τα παραπάνω επίκτητα χαρακτηριστικά.