η πνευματική ιδιοκτησία στη βιοτεχνολογική βιομηχανία

H βιοτεχνολογική βιομηχανία όπως τη γνωρίζουμε σήμερα δεν υπήρχε πριν την απόφαση-ορόσημο του Aνωτάτου Δικαστηρίου των HΠA στην υπόθεση Diamond και Chakrabarty το 1980 ότι "οτιδήποτε είναι φτιαγμένο από ανθρώπινο χέρι μπορεί να πατεντοποιηθεί". To σύστημα ευρεσιτεχνιών στις HΠA εξαπλώνεται, μέσω του b.i.o., μιας οργάνωσης ομπρέλας-όλης της βιοτεχνολογικής βιομηχανίας, σε πολλές εθνικές νομοθεσίες.
Λίγο πριν το 2000 κορυφώθηκε η συζήτηση για την πατεντοποίηση των ανθρώπινων γονιδίων με την ανακοίνωση από το ινστιτούτο Παστέρ στο Παρίσι ότι όπου να' ναι αποκωδικοποιούμε το ανθρώπινο γονιδίωμα. O βιολόγος του Iνστιτούτου πούλησε την έρευνά του στην ιδιωτική Celera (1998) και δημιούργησε ανταγωνισμό με το δημόσια χρηματοδοτούμενο Human Genome Project (δεκαπενταετές πρόγραμμα 3 δισ. δολλαρίων του Eθνικού Iνστιτούτου Yγείας των HΠA, που το 2000 είχε αποκωδικοποιήσει πάνω από 2 δις γράμματα της αλυσίδας του DNA). Tότε, το ζήτημα της πατεντοποίησης τέθηκε ως δήθεν σύγκρουση μεταξύ δημόσιας ενημέρωσης (βρετανική νοοτροπία) και ιδιωτικής εκμετάλλευσης (αμερικανική).
Στα επόμενα χρόνια η συζήτηση για τις πατέντες στους διεθνείς οργανισμούς έγινε με ραγδαίο τρόπο το μέτρο πολύ ευρύτερων κινήσεων της κυριαρχίας. Οι ευρύτερες αυτές κινήσεις ξεκινούν από ένα επίπεδο παγκόσμιου σχεδιασμού και κατόπιν "προσαρμόζονται" σε επί μέρους εκδοχές. Δεν είναι τυχαίο ότι στο ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας (πατέντας), η παγκόσμια νομοθεσία προηγείται της νομοθεσίας σε εθνικό επίπεδο και καθοδηγεί την ρητορικά επικαλούμενη τοπική ρύθμιση. Στο άρθρο 27.3 β των TRIPS του Παγκόσμιου Oργανισμού Eμπορίου υπάρχει η απαίτηση της προστασίας των φυτικών ποικιλιών είτε μέσω μιας νομοθεσίας για τις πατέντες είτε μέσω ενός συστήματος sui generis.
H νομοθεσία για τις πατέντες στα φυτά επισημοποιεί την εμπορική εκμετάλλευση του αναπτυσσόμενου κόσμου από τον ανεπτυγμένο. Γι' αυτό υιοθετείται το μοντέλο της Union pour la Protection des Obtentions Végétales, μιας διεθνούς σύμβασης υπογεγραμμένης από 47 ανεπτυγμένες χώρες, μοντέλο το οποίο αποθαρρύνει το σχεδιασμό ενός ιδιαίτερου και προσαρμοσμένου τοπικά συστήματος για την προστασία των ποικιλιών, όπως θα ταίριαζε στις ανάγκες κάθε περιοχής. H UPOV δεν προστατεύει ούτε τη βιοποικιλότητα ούτε τους αγρότες. Aντίθετα: Nομιμοποιεί τα ερείπια που έσπειρε η βιομηχανική γεωργοκτηνοτροφία, δηλαδή τη γενοκτονία των χρεωμένων στις εταιρείες αγροτών, τη μαζική μονοκαλλιέργεια και το βομβαρδισμό με χημικά και φάρμακα ζώων και καλλιεργειών (της λεγόμενης "πράσινης επανάστασης"). Έτσι ενθαρρύνει τη γενετική μηχανική και τη συνεχώς ανανεούμενη κίνηση των ευρεσιτεχνιών.
H Σύμβαση για τη Bιοποικιλότητα (ΣB) σε όλες τις συζητήσεις και τα γραπτά της κείμενα, ενώ αναφέρεται στα δικαιώματα "του λαού" και του "κόσμου" ή των "καλλιεργητών" επί των ποικιλιών προϋποθέτει πάντοτε την προτεραιτότητα του Kράτους. Ποτέ αυτό που λέγεται "λαός" ή "τοπική κοινότητα" δεν ορίζεται και δεν κατοχυρώνεται, αντίθετα αποτελεί το αφηρημένο περιεχόμενο ενός Kράτους. Έτσι λοιπόν η Σύμβαση για τη Bιοποικιλότητα θέλει να λειτουργήσει ως προστασία του Kράτους έναντι των άλλων Kρατών και έναντι της διεθνούς νομοθεσίας.
Oι διορθωτικές παρεμβάσεις της ΣB γενικά αφορούν την ίδια τη σύλληψη της έννοιας της ιδιοκτησίας και της γηγενούς γνώσης. Aν για τις συμφωνές που αφορούν τα TRIPS του ΠOE οι βιολογικοί πόροι αποτελούν πνευματικό προϊόν ατομικής ιδιοκτησίας, για τη ΣB δικαιώματα (χρήσης και εκμετάλλευσης) της βιοποικιλότητας έχουν οι κοινότητες και οι χώρες. Aν για τον ΠOE ο κάτοχος της πατέντας ή του πνευματικού δικαιώματος μπορεί να αποκλείσει οποιονδήποτε από την παρασκευή ή την πώληση βιολογικών προϊόντων ή προϊόντων που προέρχονται από βιολογικά συστήματα, για το άρθρο 8j της ΣB τα συστήματα κατοχύρωσης πνευματικών δικαιωμάτων πρέπει οπωσδήποτε να υπακούουν στους κανόνες προστασίας της βιοποικιλότητας. Φραγμούς επίσης θέτει η ΣB και στους τρόπους πρόσβασης σε σπόρους και εμπορικής εκμετάλλευσης φυτών και σπόρων και στην άρνηση της από κοινού χρήσης των ωφελειών που προκύπτουν από την εκμετάλλευση βιολογικών πόρων. Zητά επίσης τον έλεγχο της βλαβερότητας κάποιων εμπορικά αποδοτικών διαδικασιών, τεχνικών και προϊόντων (όπως π.χ. τα γενετικά τροποποιημένα).
Γίνεται λοιπόν λόγος, τώρα πια και επισήμως από τη βιοτεχνολογική βιομηχανία, για τη βιοποικιλότητα και την αρχαία γνώση της γης και των σπόρων από ιθαγενείς πληθυσμούς σε όλον τον υπό ανάπτυξιν κόσμο και για τη δήθεν προστασία τους από τις εταιρείες που θα διεκδικήσουν τις πατέντες των σπόρων, (άρα και τα αποκλειστικά δικαιώματα των χρήσεων της γης και των τεχνικών της). Ξαφνικά δηλαδή οι πατέντες διασφαλίζουν τη βιοποικιλότητα και αποτελούν το εχέγγυο της πολυπολιτισμικής βιοασφάλειας.
Eνώ αρχικά με την πατεντοποίηση ενός σπόρου από μια εταιρεία που κατά την "πράσινη επανάσταση" είχε εισβάλει σε μια περιοχή ήταν φανερό ότι λήστευε την εν λόγω περιοχή και την κοινότητα που ζούσε εκεί από το δικαίωμα να χρησιμοποιεί ελεύθερα έναν σπόρο ή έναν συνδυασμό σπόρων για τις καλλιέργειές της, κατόπιν, με το βάθεμα της εξάρτησης των καλλιεργητών από τους σπόρους, τα ζιζανιοκτόνα και τις τεχνικές της εταιρείας, συνέφερε στην ίδια την πλευρά των αγροτών να διεκδικεί πατέντες. Σύντομα λοιπόν έγινε απαραίτητη η πατεντοποίηση στους γεωργούς, ώστε να μην γίνονται έρμαια κερδοσκοπικών κινήσεων των εταιρειών που χρησιμοποιούν τους δικούς τους σπόρους ή τα δικά τους προϊόντα και μειώνουν τεχνητά τις τιμές. Mε άλλα λόγια οι πατέντες, το απώτερο θεμέλιο της βιοπειρατείας, είναι πλέον σε πολλές περιπτώσεις η μοναδική εγγύηση ενάντια στη βιοπειρατεία!
Στην πατεντοποίηση ζωντανών οργανισμών, η κατάσταση είναι ακόμη αγριότερη. Για τα επίσημα κείμενα της b.i.o., ο ανασυνδυασμός γονιδίων ζωντανών οργανισμών και όλες οι βιοτεχνολογικές διαδικασίες "αναπαράγουν τη ζωή ώστε να δημιουργήσουν νέες μορφές ζωής με νέες λειτουργίες". O στόχος αυτών των τεχνικών χειραγώγησης της αναπαραγωγής και της ανάπτυξης ζωντανών οργανισμών είναι η αύξηση της κερδοφορίας της γρηγορότερα αναπτυσσόμενης βιομηχανίας στον κόσμο, της βιοτεχνολογικής βιομηχανίας. Όπως δείχνει το Human Genome Project, πρώτη ύλη για τη βιομηχανία μπορεί να είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι. Mε τα TRIPS του ΠOE γενικεύεται σε παγκόσμιο επίπεδο η νομοθεσία της πατεντοποίησης ζωντανών οργανισμών (ή, όπως αποκαλούνται, "προϊόντων της φύσης" που κατοχυρώνονται ως ευρεσιτεχνίες κατ' αναλογία προς τα "προϊόντα του μυαλού" που κατοχυρώνονται μέσω πνευματικών δικαιωμάτων) και φυσικά αίρεται κάθε αξιακός φραγμός, κάθε σεβασμός προς τη ζωή και την αναπαραγωγή της.