Μεταξύ από-ανάπτυξης και βαθιάς οικολογίας: προς ένα νέο πολιτιστικό παράδειγμα

Με μαίλ έλαβα το παρακάτω ενδιαφέρον κείμενο και το αναρτώ:

(Σημειώσεις από την παρουσίαση του βιβλίου «Από-ανάπτυξη. Ιδέες για ένα μετα-αναπτυξιακό πολιτισμό», των Τζ.Ταμίνο, Π.Κατσιάρι, Α.Φραγκάνο, Λ.Ταμάι, Π.Σκρόκκαρο, Σ.Μενεγκέλ)

«Η απεριόριστη συμβατική οικονομική ανάπτυξη - δηλαδή του εθνικού ακαθάριστου προϊόντος - όχι μόνο δεν είναι δυνατή αλλά είναι και ανεπιθύμητη. Το εθνικό ακαθάριστο προϊόν μετρά τα οικονομικά έσοδα και όχι την ποιότητα ζωής. Αυτό το οποίο επείγει είναι η θεμελίωση μιας διαδικασίας πραγμάτωσης ουσιαστικής ποιότητας ζωής μέσω σαφώς μικρότερης οικονομικής δραστηριότητας»
(Ρ.Κοστάντσα, Τζ.Φάρλευ και Ι.Κουμπιτζέβσκι, «Κατάσταση του Κόσμου 2010»)

1. Από την βιώσιμη ανάπτυξη στην από-ανάπτυξη
Η ιδέα της από-ανάπτυξης πρωτοεμφανίστηκε την δεκαετία του ’70 (Ν.Γκ.Ρέγκεν, Ρ.Σαρμπονό κα.) για να παραμείνει όμως, για αρκετό καιρό, στο περιθώριο. Στην θέση της επικράτησε εκείνη της «βιώσιμης ανάπτυξης», είδος οξύμωρου υποστήριξης της ρεφορμιστικής μεταβλητότητας του συστήματος, με στόχο την ρύθμιση της κλασσικής ανάπτυξης και όχι την έρευνα των βαθύτερων αιτίων της οικολογικής κρίσης. «Το παρατηρητέο παρέμεινε αποξενωμένο από τον παρατηρητή και ο άνθρωπος, γνήσια δυϊστικά, συνέχισε να διατηρεί για τον εαυτό του κάθε δικαίωμα καθορισμού της σχέσης του με την φύση.». Η φύση παρέμεινε υποβιβασμένη σε περιβάλλον – ή σε αυτό που «υπάρχει έξω και τριγύρω» - διατηρώντας μία γνήσια λειτουργική σχέση με την κουλτούρα. Σε περίπτωση ανάγκης, η παρέμβαση επικεντρώνεται στα αποτελέσματα και όχι στα αίτια, στα δραματικά αποτελέσματα του τρόπου παραγωγής και όχι στον τρόπο παραγωγής αυτό καθεαυτό. Η ιδέα της «βιώσιμης ανάπτυξης» δεν συγχώνευσε το οικονομικό στο κοινωνικό και δεν έθεσε το μέτρο σαν ρυθμιστικό παράγοντα των οικονομικών αναγκών και απαιτήσεων. Και μαζί, άφησε και αφήνει άθικτη την προβληματική της απόστασης μεταξύ φύσης και κουλτούρας, κουλτούρας και φύσης, με όλες τις τραγικές συνέπειες.

2. Η ρεβάνς της από-ανάπτυξης
Σοβαρές επιφυλάξεις ως προς φαινόμενο της ανάπτυξης άρχισαν να πληθαίνουν μόλις την τελευταία δεκαετία. Το γεγονός καταμαρτυρείται από την πληθώρα επιστημονικών μελετών και αναλύσεων που εκπονούνται αυτή την περίοδο οι οποίες υπογραμμίζουν την επικείμενη εξάντληση των δυνατοτήτων της μέσα από μία κρίση περισσότερο συστημική παρά οικονομική. Κατά την διάρκεια των τελευταίων αιώνων περάσαμε από ένα κόσμο «άδειο» σε ένα κόσμο «γεμάτο» (Ρ.Κοστάντσα, Χ.Ντάλυ), από τον κόσμο της προβιομηχανικής προνεωτερικότητας, των λιγοστών οικισμών, της ανύπαρκτης δημογραφικής πίεσης, των θεσμών χαμηλής πολυπλοκότητας και της περιορισμένης τεχνολογίας, στον κόσμο της μετα-βιομηχανικής επανάστασης: 6,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι, μεγα-πόλεις, διάχυτη τσιμεντοποίηση, το φυσικό περιβάλλον ποδοπατημένο από τον κόσμο της τεχνικής και της τεχνολογίας, θεσμοί υπεραυξημένης πολυπλοκότητας και προβληματικής διαχείρισης κλπ. Το ερώτημα που τίθεται επίμονα, κατ’ακολουθία, είναι το εξής: τι νόημα έχει, σε ένα παρόμοιο «περιβάλλον», η επιμονή στον αναγωγισμό της αναπτυξιακής προσέγγισης του «άδειου» κόσμου;

3. Η αναχρονιστικότητα της αναπτυξιακής προσέγγισης
Σε ένα κόσμο έτοιμο να εκραγεί, καθόσον «καταγεμάτος», η επιμονή στην χρήση μιας αναχρονιστικής, απαρχαιωμένης, «πολιτιστικής πυξίδας» σφυρηλατημένης εδώ και αιώνες για ένα άλλο κόσμο, σχεδόν «άδειο», προκαλεί τουλάχιστον απορία. «Πολιτιστική πυξίδα» και ιδεολογικό οπλοστάσιο αλληλο-εξαρτώμενων και άλληλο-συμπληρούμενων αρχών οι οποίες αποτέλεσαν τα θεμέλια της νεωτερικότητας και του παρόντος: ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων, απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη, απεριόριστη κατανάλωση, αναλυτική- μηχανιστική επιστήμη, ορθολογική ανθρωποκεντρική ηθική ικανή να νομιμοποιεί την επιβολή στην φύση, ακτιβιστική μεταφυσική κλπ. «Πολιτιστική πυξίδα» που ήδη αμφισβητούν από τον 18ο αιώνα διάφορες παρεμβάσεις όπως εκείνες του Ιταλού φιλόσοφου Τζιανμαρία Ορτες και του Τζ.Στούαρτ Μιλλ, που προειδοποιούσε για τους κινδύνους μιας γραμμικής ανάπτυξης και έθετε τις θεωρητικές βάσεις της «κατάστασης στάσης».

4. Η «ανάπτυξη» σε ένα κόσμο «γεμάτο» είναι επιζήμια
Τα ιδεολογικό οπλοστάσιο της νεωτερικότητας έχει πλέον ξεφτίσει. Η εμμονή στην χρήση του αποτελεί δείγμα τουλάχιστον ανευθυνότητας. Και ως προς αυτό, δεν χρειάζεται η προσφυγή στον Σερζ Λατούς ή σε άλλους υποστηρικτές της από-ανάπτυξης. Αρκούν μερικές αναφορές σε ορισμένες εξαιρετικές μελέτες, προσεκτικά ανοικτές στις βαθιές τάσεις των καιρών μας:
•Γιόζεφ Τρέινερ, «Η κατάρρευση των πολύπλοκων κοινωνιών» (1988): «Πέραν ενός σημείου, η πολυπλοκότητα δεν συμβάλλει στην επίλυση των προβλημάτων αλλά αποδεικνύεται άσκοπα δαπανηρή: αυξάνει την αποξένωση και την έλλειψη εμπιστοσύνης που φέρουν στο προσκήνιο την ευθραυστότητα του συστήματος και τα σημάδια της πιθανής του κατάρρευσης.»
•Ρόμπερτ Κοστάντσα (και συνεργάτες): «Σύμφωνα με μία γνήσια ανθρωποκεντρική προσέγγιση, οι φανατικοί του ΑΕΠ υποστηρίζουν ότι μόνο η ανθρώπινη δραστηριότητα παράγει οικονομική αξία. Αντίθετα, η έρευνα αποδεικνύει ότι τα οικοσυστήματα παρέχουν ετησίως έργο διπλάσιας αξίας του παγκόσμιου ΑΕΠ (περ. «Nature», Μάιος 1997). Το παραπάνω αποδεικνύει ότι, από μία καθαρά οικονομική οπτική, η φύση είναι πολλαπλά σπουδαιότερη της ανθρώπινης δραστηριότητας η οποία ενισχύεται επιπλέον από την τεχνο-επιστήμη… Η ανάπτυξη διαβρώνει συστηματικά το φυσικό κεφάλαιο, που συγκροτούν τα οικοσυστήματα, απειλώντας κατά συνέπεια το ίδιο το δίκτυο της ζωής.»
•Χέρμαν Ντάλυ, «Όταν η ανάπτυξη ζημιώνει» (περ. «Le Scienze», Νοέμβριος 2005): «Εάν θέλουμε, μπορούμε να αυξήσουμε περαιτέρω την παραγωγή αλλά η αύξηση «κοστίζει», τόσο σε πόρους όσο και σε ποιότητα ζωής, πολύ περισσότερο από την αξία του παραγόμενου προϊόντος. Η περαιτέρω αύξηση του ΑΕΠ δεν συνδράμει στην βελτίωση της ποιότητας ζωής αλλά στην καθήλωση ή και στην μείωση της. Στις πλέον προηγμένες χώρες η ανάπτυξη κρίνεται σήμερα αντι-οικονομική (βλ.ΗΠΑ), ή έχει φθάσει σε εμφανή όρια κρίσης.»

5. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η υπέρβαση της έννοιας του ΑΕΠ
Η «Οικονομία των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας» (2008) συντάχθηκε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από μία πολυπληθή ομάδα ειδικών διεθνούς εμβέλειας. Μία από τις διαπιστώσεις της μελέτης έγκειται στο ότι η «πυξίδα» του ΑΕΠ - ή της ανάπτυξης – είναι «αναχρονιστική όσο και ανακριβής», καθόσον δεν λαμβάνει υπόψη τις παράπλευρες επιπτώσεις της ανάπτυξης, όπως την μείωση της βιοποικιλότητας, την έκπτωση των οικοσυστημάτων, την κλιματική αλλαγή, την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, ή την χειροτέρευση των συνθηκών ζωής των κοινωνικών ομάδων που συνδέονται άμεσα με οικονομίες αυτό-παραγωγικού χαρακτήρα. Μέσω της διαπίστωσης της ουσιαστικής απόστασης μεταξύ ΑΕΠ και ποιότητας ζωής, η μελέτη ολοκληρώνεται με την πρόθεση ανεύρεσης μεθόδων «σε θέση να οδηγήσουν στην αντικατάσταση της αναχρονιστικής και ανακριβής κοινωνικής πυξίδας με μία νέα.»

6. Πέραν της αναπτυξιακής προσέγγισης
Αποτελεί πεποίθηση για τους περισσότερο «μυημένους» ότι η ανάπτυξη είναι πλέον αντι-οικολογική και αντι-οικονομική, ουσιαστικά ανεπίτρεπτη στα πλαίσια ενός κόσμου «γεμάτου». Από αυτή την πεποίθηση πηγάζει και η αγωνιώδης αναζήτηση νέων στυλ ζωής, με «μέτρο», επικεντρωμένων στην βιωσιμότητα, στην ενεργειακή εξοικονόμηση, στην ανακύκλωση, στην βιολογική γεωργία, ή σε εναλλακτικές μορφές ενέργειας, με λίγα λόγια σε ένα νέο πολιτιστικό παράδειγμα σε θέση να αναπροσανατολίσει τους θεσμούς και να οδηγήσει στην εποχή της «μετα-ανάπτυξης».
Ο οικονομολόγος Τζέβονς είχε ήδη αντιληφθεί τον 19ο αιώνα ότι η βελτιστοποίηση των βιομηχανικών διαδικασιών δεν συνεπάγεται την μείωση της ενέργειας και των αναλώσιμων που απαιτούν αλλά την αύξηση τους. Απλοποιώντας, μέσω ενός σύγχρονου παραδείγματος, η κατοχή ενός οικολογικού οχήματος δεν σημαίνει μείωση της χρήσης του. Το αντίθετο. Θα αυξηθεί η τάση χρήσης του, η διάνυση περισσότερων χιλιομέτρων κλπ., σύμφωνα με το φαινόμενο της αναπήδησης, όπως αποδεικνύουν και πρόσφατες έρευνες («Ο μύθος της αποδοτικότητας των πόρων», των Τζ.Πολιμένι, Κ.Μαγιούμι, Μ.Τζαμπιέτρο, Μπ.Αλκοτ).

7. Η αναγκαιότητα του νέου παραδείγματος.
Από πού πηγάζει και πως επεξεργάζεται
Το παράδοξο του Τζέβονς αποδεικνύει ότι δεν υπάρχουν γνήσια τεχνικές λύσεις και, ως εκ τούτου, επείγει η εγκατάλειψη της επικρατούσας αναπτυξιακής-καταναλωτικής προσέγγισης έτσι ώστε να υπάρξει κάποια ελπίδα μέλλοντος με όρους βιωσιμότητας. Χρειάζεται ένα νέο πολιτιστικό παράδειγμα ικανό να δημιουργήσει κουλτούρα, ένα νέο ορίζοντα με τον οποίο να μπορεί να ταυτιστεί κάθε υπεύθυνος πολίτης.
•Η παλαιοτεχνική αναπτυξιακή-καταναλωτική προσέγγιση θεμελιώνεται σε μία γνήσια ανθρωποκεντρική ηθική. Το νέο παράδειγμα αντίθετα απαιτεί μία διαφορετική ηθική, περισσότερο οικοκεντρική, καταλυτικά περιεκτική αναφορικά με τον κόσμο των οικοσυστημάτων.
•Η αναπτυξιακή, προσέγγιση απαιτεί μία «αλαζονική» επιστήμη, εργαλειακή στην διαίρεση, στην απομόνωση και στην χάλκευση, μία επιστήμη που αμελεί τις παράπλευρες επιπτώσεις. Το νέο παράδειγμα αντίθετα απαιτεί μία διακριτική, συνετή, επιστήμη, ευαίσθητη στις αλληλεξαρτήσεις ευρέως φάσματος και εξαιρετικά δεκτική ως προς τη φύση, μία επιστήμη σχεδόν οικο-συστημική ή ολιστική (Φ.Κάπρα).
•Η «επιθετική» νοοτροπία που υποθάλπει συνδέεται με την εξάπλωση, τον αυταρχισμό και την υπερβολή σε κάθε πεδίο – οικονομικό, τεχνολογικό, πολιτικό κ.λ.π. Το νέο παράδειγμα αντίθετα απαιτεί την διάβαση από την εποχή της υπερβολής σε εκείνη της αυτοσυγκράτησης και του «μέτρου» (Β.Σαχς), της αίσθησης της κλίμακας, της αρμονίας και του πλουραλισμού.
Εξέχοντα ποιοτικά χαρακτηριστικά των προσεγγίσεων της από-ανάπτυξης και της βαθιάς οικολογίας, τα παραπάνω στοιχεία συνδράμουν στην άρθρωση του νέου παραδείγματος με την συνέργεια της γνώσης που προσφέρουν δύο σημαντικές πηγές στοχασμού και σκέψης:
•Οι σύγχρονες οικο-συστημικές επιστήμες
•Η προ-νεωτεριστική και η νεωτεριστική φιλοσοφία, από τον Αριστοτέλη στον Ντ.Χιούμ και από τον τελευταίο στον Τζ.Ντιούι.

8. Οικο-αλφαβητισμός της κοινωνίας και των θεσμικών εκπροσώπων της στα πλαίσια της κουλτούρας της απανάπτυξης και της βαθιάς οικολογίας
Η αναπτυξιακή προσέγγιση είναι τόσο οπισθοδρομική όσο και ανελαστική, μη προσαρμοστική. Προβλέπεται κρίση; Υπάρχει ανεργία ή και φτώχεια; Παράγουμε μεγάλο όγκο απορριμμάτων; Η απάντηση είναι πάντα η ίδια: περισσότερη «ανάπτυξη», μεγαλύτερο ΑΕΠ, περισσότερα μεγάλα έργα. Πολιτικοί και πολιτευτές, δημόσιοι λειτουργοί και μίντια επαναλαμβάνουν μονότονα το αυτό τροπάριο, εν μέρει επειδή συμβιβασμένοι με το αναπτυξιακό σύστημα, εν μέρει από άγνοια και εν μέρει λόγω αδράνειας. Και οι πολίτες, αλλοτριωμένοι από τον καταναλωτισμό και από την κοινωνία του θεάματος (Ντεμπόρ), πολιτισμικά άοπλοι και ανίκανοι να απαιτήσουν άμεσα την συμμετοχική δημοκρατία, ακολουθούν τυφλά.
Σε αυτό το ζοφερό περιβάλλον αναλφαβητισμού - οικολογικού, πολιτισμικού και ηθικού – η πλέον επείγουσα υποχρέωση είναι αυτή που υπέδειξε πριν από καιρό ο Φρίτζοφ Κάπρα: οικο-αλφαβητισμός της κοινωνίας και των θεσμικών της εκπροσώπων με στόχο την υπέρβαση της αναπτυξιακής προσέγγισης και την προώθηση ενός διαφορετικού παραδείγματος που θα συσχετίζει τις πλέον προχωρημένες τάσεις της κουλτούρας και της επιστήμης με την μεγάλη κληρονομιά γνώσης που διαφυλάσσει το παρελθόν μας. Και ως προς αυτό, οι υποστηρικτές της απo-ανάπτυξης, της οικο-φιλοσοφίας και της βαθιάς οικολογίας οφείλουν να αποτελέσουν τους σκαπανείς μιας πραγματικής πολιτιστικής επανάστασης την οποία έχουμε επείγουσα ανάγκη.