Κριτική της θεώρησης του Βιοκεφαλαίου

Με τη λογική που διατρέχει το βιοκεφάλαιο, θα μπορούν να ενσωματωθούν σε αυτό εκείνα τα κομμάτια της φύσης και της βιόσφαιρας, τα οποία είναι χρήσιμα στον άνθρωπο, όπως οι φυσικοί πόροι και οι παράγοντες που διαμορφώνουν το κλίμα. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή με μια χρησιμοθηρική προσέγγιση και όχι με μια προσέγγιση που αποδίδει αυταξία στη φύση. Οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινότητες και οι ιδιαιτερότητές τους θα μπορούν να ενσωματωθούν μόνο από την άποψη της χρησιμότητάς τους σαν συντελεστών της πράσινης παραγωγής και σαν πεδίο των εφαρμογών της. Η εργασία τους βέβαια θα έχει μεγαλύτερη σημασία, μια και η πράσινη παραγωγή θα είναι μεγαλύτερης έντασης πνευματικής και σωματικής εργασίας απο ότι η σημερινή μηχανοποιημένη παραγωγή. Επίσης και οι χώροι διαμονής τους, με την έννοια οτι θα είναι χώροι του "αργού ρυθμού", των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, των "συν" ενεργειακών κτιρίων, των ενσωματωμένων πάρκων αναψυχής και καλλιεργειών τροφής κ.λ.π. Όμως οι πλευρές τους εκείνες (όπως τα ιδιαίτερα ήθη, οι πολιτιστικές συνήθειες και οι τοπικές κουλτούρες, τα πάθη, η αισθητική τους, οι ιδιαίτεροι κοινωνικοί θεσμοί τους κ.λ.π.), οι οποίες δεν θα χρησιμεύουν στο συνολικό κεφάλαιο, θα παραμεληθούν.
Από την άλλη, αφού και το περιβάλλον έχει οικονομική αξία για την αγορά, θα συνεχίζει να επικρατεί σε αυτή η λογική της μεγιστοποίησης του κέρδους, πράγμα που θα μπορεί να οδηγεί σε αναλύσεις κόστους-οφέλους και σε άνισες ανταλλαγές περιβαλλοντικών συντελεστών μέσω της αγοράς ή στη θυσία (υποβάθμιση) κάποιων οικοσυστημάτων έναντι άλλων πιο επικερδών.
Αν αφεθούν λοιπόν οι αγορές και η ιδιοκτησία να λειτουργήσουν σαν βασικός μηχανισμός του βιοκεφαλαίου, είναι προφανές ότι δεν θα μπορέσουν από μόνες τους να αποφασίζουν με πολιτικά, ηθικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια. Η "αγορά ρύπων" για παράδειγμα φαίνεται οτι λειτουργεί με κριτήριο ότι οι περιβαλλοντικές βλάβες είναι αναστρέψιμες και ότι υπάρχει πολύς καιρός για να πετύχουμε την αναστροφή, πράγμα που η πραγματικότητα το διαψεύδει. Ή η αγορά γης: μπορεί π.χ. να αποφασίζει, από άποψη κέρδους, να μετατρέψει μια περιοχή σε εγκατάσταση φωτοβολταϊκών, ενώ κοινωνικά μπορεί να είναι πιο ωφέλιμο να διατηρηθεί αυτή η περιοχή σαν ζώνη καλλιέργειας.
Υπάρχει βέβαια και άλλο πρόβλημα. Δεν μπορούν όλες οι "υπηρεσίες" της φύσης να χρηματοποιηθούν, γιατί ενώ στον καπιταλισμό έχουμε μάθει να δίνουμε σε όλα τα πράγματα μια τιμή σαν αγοραστές, δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για την ίδια την μελλοντική αξία τους. Βέβαια η χρηματοποίηση εννοείται ότι θα είναι το πρώτο βήμα, που θα δώσει την ώθηση για να μπούμε στην πράσινη οικονομία. Τότε θα μάθουμε να εκτιμούμε σωστά και αξίες, που τώρα φαίνονται να είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενικές, αλλά στην ουσία είναι γενικές για τους ανθρώπους, όπως π.χ. η ομορφιά, ειδικά στη φύση, ή η ελευθερία η ατομική και κοινωνική, ή η διαφορετικότητα. Θα μάθουμε να αντιμετωπίζουμε τον ίδιο τον άνθρωπο σαν ολοκληρωμένη οντότητα (πρόσωπο) και όχι στην εκδοχή του ατόμου της βιομηχανικής εποχής, σαν θρυματισμένη συνείδηση διαμορφωμένη από τα μεγασυστήματα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.
Θα επιστρέψουν όμως οι αξίες της ζωής και στην ίδια την αγορά; Θα ενσωματωθούν οι βιορυθμοί στους ρυθμούς της αγοράς; Σήμερα ο χρόνος, σαν σημαντική διάσταση για την ανθρώπινη συνείδηση και κυρίαρχος παράγοντας για την πνευματική αυτοανάπτυξη και τη σωματική αναζωογόνηση, έχει εκμηδενισθεί. Η ζωή και η εργασία καθορίζεται απο μεγάλες ταχύτητες και λαμβάνει χώρα επί 24ώρου βάσης. Θα συνεχισθεί αυτό; Το βιοκεφάλαιο θα χειρίζεται τον άνθρωπο και τη βιόσφαιρα με ρυθμούς πιο γρήγορους από τους ρυθμούς αναπαραγωγής τους; Είναι ερωτήματα, που δε μπορούν να απαντηθούν στα πλαίσια του πράσινου καπιταλισμού.
Εξάλλου το πράσινο Neu Deal, όπως προτείνεται σαν απάντηση εξόδου από τη κρίση, ανάλογη με αυτή στο κραχ του 1929, δίνει την εντύπωση οτι οι επενδύσεις του Κεφαλαίου στο Περιβάλλον και τη Βιόσφαιρα θα παίξουν τον ρόλο του νέου κινητήρα στην ανάπτυξη για τη νέα συσσώρευσή του. Ότι π.χ. οι νέες "πράσινες" θέσεις εργασίας (προβλέπει π.χ. επενδύσεις ύψους 500 δις ευρώ από τις οποίες θα προκύψουν 5 εκατομμύρια θέσεις εργασίας για όλη την Ε.Ε.),με το αντίστοιχο εισόδημα που θα δημιουργήσουν, θα τονώσουν την αγορά εμπορευμάτων. Ή οτι τα πράσινα Fonds είναι η λύση για τους επενδυτές, οι οποίοι μπορούν να συνεχίζουν έτσι να λειτουργούν, σαν εισοδηματίες επενδυτές . Οι ίδιες οι επενδύσεις στην πράσινη τεχνολογία και γενικότερα στην οικονομία της γνώσης, είναι υψηλής έντασης κεφαλαίου. Τα "φτωχά" κράτη θα υστερήσουν σε σχέση με τα ανεπτυγμένα, οπότε θα αναπαράγουν τις ίδιες ανισότητες, αν δεν υπάρξει αλληλεγγύη και δικαιοσύνη. Και κάτι τέτοιο δεν μπορεί να εκφρασθεί στα πλαίσια της αγοράς.
Με τα πλαίσια λοιπόν της καπιταλιστικής λογικής, έστω και "πράσινης", μετά από ένα μικρό ή μεγάλο διάστημα ανάκαμψης, και ο πράσινος καπιταλισμός θα αντιμετωπίσει τα αξεπέραστα οικολογικά και κοινωνικά όρια, που δεν θα επιτρέπουν την παραπέρα μεγένθυνση. Αν για παράδειγμα συνεχίζεται να αυξάνεται η ζήτηση για ενέργεια, σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορεί να καλυφθεί αυτή από τις εναλλακτικές μορφές. Το 2050, όπου για να μη έχουμε κλιματική καταστροφή θα πρέπει πάνω από το 90% της απαιτούμενης τότε ενέργειας να καλύπτεται από τις ανανεώσιμες, θα είναι πρακτικώς αδύνατο να επιτευχθεί αυτό, αν δεν υπάρξει μείωση της ζήτησης της ενέργειας, μείωση της παραγωγής και της κατανάλωσης . Αν δεν υπάρξει αλλαγή του καταναλωτικού προτύπου, ιδίως στις αναπτυγμένες χώρες, γιατί δεν μπορεί να απαιτήσει κανείς από τις φτωχές σήμερα χώρες, να μην επιδιώξουν τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων τους. Στην περίοδο αυτή της κρίσης για παράδειγμα, όπου έχουμε μείωση της ζήτησης του πετρελαίου, θα έχουμε και μείωση των εκπομπών του CO2 (αν και προς το παρόν θα αυξάνεται η κατανάλωση του άνθρακα και ίσως να μη έχουμε μείωση των συνολικών εκπομπών).
Μια περιορισμένη χρονικά διέξοδος: αν ο καπιταλισμός μπορεί να έχει σαν οικονομικοκοινωνικό σύστημα κάποιο μέλλον ακόμα, αυτό μπορεί να το έχει μόνο σαν "πράσινος καπιταλισμός",λόγω των οικολογικών ορίων, όπως αναφέρθηκε. Αλλά αυτό το μέλλον θα είναι περιορισμένο χρονικά. «Πιστεύω ότι ο 21ος αιώνας θα κυριαρχείται από το φυσικό κεφάλαιο, έτσι όπως ο 20ός είχε ταυτιστεί με το χρηματιστηριακό κεφάλαιο», υποστηρίζει ο Αχίμ Στίνερ, επικεφαλής του περιβαλλοντικού προγράμματος που εκπονεί ο ΟΗΕ. Με τον όρο φυσικό κεφάλαιο εννοεί το βιοκεφάλαιο με την έννοια, που περιγράψαμε πιο πάνω. Αλλά δεν θα είναι δυνατό να δώσει παράταση στο κεφάλαιο ένα ολόκληρο αιώνα. Στους δύο προηγούμενους αιώνες το κεφάλαιο για να πετύχει τη σημερινή ανάπτυξη πολύ μικρότερου πληθυσμού, έπρεπε να ξοδέψει την αποθηκευμένη(πετρέλαιο-άνθρακα) ηλιακή ενέργεια δισεκατομμυρίων ετών. Ενώ στον 21ο, το πράσινο κεφάλαιο θα μπορεί και θα πρέπει, το πολύ, να ξοδεύει μόνο την ετήσια, που αντιστοιχεί στην τομή του πλανήτη, ηλιακή ενέργεια. Και αυτό με έναν μεγαλύτερο ανθρώπινο πληθυσμό, που υπολογίζεται οτι μόνο μέχρι το 2050 θα φθάσει τα 9 δισ. Δεν μπορεί να συνεχίσει επάπειρον να οργανώνει τις ανθρώπινες κοινότητες με κύριο μηχανισμό την παγκοσμιοποιημένη αγορά, γιατί αυτή από μόνη της οδηγεί πάντα στη μεγένθυνση(αύξηση ΑΕΠ)και χωρίς τη δίκαιη ανακατανομή σε παγκόσμιο επίπεδο, ο σχετικά φτωχός θα νοιώθει φτωχότερος. Έτσι θα βρίσκεται πάντα αντιμέτωπος με τα κοινωνικά όρια και αυτός θα είναι ο δεύτερος λόγος για τα περιορισμένα χρονικά του όρια
Γενικότερα: Ο σημερινός παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός έχει εξελιχθεί σε ένα σύστημα, που δύσκολα πια θα μπορέσει να ξαναβρεί την ισορροπία του. Γιατί όλο και περισσότερο δεν μπορεί «να αποτελεί ένα σύστημα». Οι «απορυθμίσεις», οι "απελευθερώσεις", οι ηλεκτρονικές ταχύτητες των αγορών κλπ, που προώθησε, τον οδηγούν σε μια χαοτική κατάσταση, ανεξέλεγκτη από τις ίδιες τις κινητήριες δυνάμεις του. Ένα σύστημα που οι βασικές δομές του καθορίζονται από το 2ο θερμοδυναμικό αξίωμα της αύξησης της αταξίας(αρνητική εντροπία), καταλήγει πάντα, στον κόσμο που ξέρουμε και ζούμε, σε ένα χαοτικό σύστημα. Και η παρούσα κρίση έδειξε οτι έχει μπει ήδη σε μια περίοδο οικονομικού και πολιτικού χάους. Θα μπορέσει ο "πράσινος" καπιταλισμός, χρησιμοποιώντας τα ίδια κύρια εργαλεία, δηλ. την παγκοσμιοποιημένη αγορά, την ιδιοκτησία, τον εταιρικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής και διανομής και τις τράπεζες, να ξεπεράσει αυτή τη κατάσταση που θα κληθεί να διαχειρισθεί; Λίγο δύσκολο. Το περισσότερο που θα πετύχει είναι μια παράταση της χαώδους κατάστασης, ώσπου να βρεθούν νέες κινητήριες δυνάμεις και νέες μορφές οργάνωσή τους. Αλλά τότε θα πρόκειται για καινούργιο σύστημα με νέες "αρχικές συνθήκες", όπως θα το διατύπωναν οι φυσικομαθηματικοί.
Μέχρι όμως να φθάσουμε στην επόμενη κρίση του "τουρμποκαπιταλισμού" ή του "πράσινου" καπιταλισμού, αν αυτός θα είναι τελικά η απάντηση στη παρούσα κρίση, δεν θα έχει διαμορφωθεί η πρόταση ή οι προτάσεις για το ξεπέρασμά τους; Δεν θα έχει αποκρυσταλλωθεί η δυνατότητα για μια ισορροποιημένη ένταξη των ανθρώπινων κοινοτήτων στο κλειστό πλανητικό σύστημα;
Ας το ελπίσουμε (αλλιώς δεν μας μένει παρά η πορεία προς το γκρεμό). Η ελπίδα μας αυτή έχει κάποια βάση, διότι εκτός από τη μεγαλύτερη χρονική παράταση, που θα μας δώσει ο πράσινος καπιταλισμός, αν επικρατήσει, θα έχει προσφέρει και ένα άλλο καλό. Θα μας οδηγήσει σε ένα νέο τρόπο σκέψης, συμπεριφοράς και ζωής. Αυτό με τη σειρά του θα μας βοηθήσει περισσότερο, για να προχωρήσουμε παραπέρα και να δημιουργήσουμε ένα νέο πολιτισμό, μια νέα κοινωνία μετακαπιταλιστική..
Για την ίδια όμως την επικράτηση του "πράσινου" καπιταλισμού υπάρχει ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα. Με ποιές κοινωνικές και πολιτικές δομές; Οι πολιτικές δομές που έχουν κυριαρχίσει στον καπιταταλιστικό τρόπο παραγωγής και οργάνωσης, δηλαδή το κράτος, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία και το κομματικό σύστημα, βρίσκονται από καιρό και οι ίδιες σε κρίση και έχουν χάσει την εμπιστοσύνη των πλειοψηφιών, οι οποίες αδιαφορούν και δεν συμμετέχουν στο πολιτικό γίγνεσθαι. Τα πράσινα κόμματα, στα πλαίσια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, εδώ και 30 χρόνια δεν έχουν καταφέρει να προωθήσουν την πράσινη οικονομία και τις ιδέες της αειφορίας. Και αυτό γιατί η μεσαία τάξη στις βιομηχανικές χώρες, με βάση την ψηφοφορία της οποίας αναδεικνύονταν οι κυβερνήσεις μέχρι τώρα, είχε σημαντικό μερίδιο απολαβών από το οικονομικό "μπουμ". Κατά τη διάρκεια και μετά την οικονομική κρίση θα στραφεί προς τη πράσινη οικονομία ή θα απαιτήσει τη Σκανδιναβοποίηση; Θα στραφεί προς τα πράσινα κόμματα ή θα ξαναγυρίσει στη σοσιαλδημοκρατία; Αυτό θα είναι το αποφασιστικό σημείο για το αν θα ανέβουν στην εξουσία τα πράσινα κόμματα και αν το "πράσινο New Deal" και το "Βιοκεφάλαιο" θα έχουν μια ευκαιρία να μετατρέψουν τον καπιταλισμό σε "πράσινο" τέτοιο.
Γιατί ναι μεν η καινούργια συμμαχία του κινήματος της αειφορίας (που απο κάποιους αποκαλείται κίνημα των LOHAS: Lifestyle of Health and Sustainability19) με τη βιομηχανία, τη γεωργία και τις επαγγελματικές ενώσεις, μπορεί σε ένα βαθμό να προωθήσει τις ιδέες του. Όμως μη γελιόμαστε, για να γίνουν αυτές κυρίαρχες στο επόμενο περιορισμένο χρονικό διάστημα που μας απομένει για την αναστροφή, θα πρέπει να κυριαρχήσουν στην πολιτική σκηνή και να ανέβουν στην εξουσία τα πράσινα κόμματα, σε συνεργασία με κόμματα, των οποίων τα προγράμματα θα συγκλίνουν(π.χ. κυβέρνηση Πρασίνων-Λίγκε στη Γερμανία ή Πρασίνων-Σύριζα στην Ελλάδα).
Και η μακροπρόθεσμη διέξοδος; Όσοι είναι εκτός της λογικής της ανάπτυξης, ακόμα και της "βιώσιμης πράσινης" ανάπτυξης, που όπως είπαμε θα δώσει μια παράταση, πρέπει να ξεκινήσουμε, όσο γίνεται πιο γρήγορα, για να διαμορφώσουμε την προοπτική για το ξεπέρασμα του καπιταλιστικού τρόπου οικονομικής, κοινωνικής, οικολογικής και πολιτικής οργάνωσης των ανθρώπινων κοινοτήτων. Αν βέβαια δεν έχουμε ξεκινήσει ακόμα, διότι υπάρχει ήδη τέτοιο κίνημα, το οποίο με τη μορφή παραδείγματος, προσπαθεί να κατέβει από το τρένο της ανάπτυξης, να πει στοπ σε αυτή και να διαμορφώσει και ιδεολογικά και κοινωνικά συνθήκες ευνοϊκές για εναλλακτικές προς το καπιταλισμό προτάσεις. Μια από αυτές τις προτάσεις που αρχίζει να διαμορφώνεται και προτείνει διαφορετική πορεία από αυτήν του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, είναι η πρόταση της «απο-ανάπτυξης» με τη στρατηγική της Τοπικοποίησης.