Οι λύσεις βρίσκονται στο έδαφος

 

Συνέντευξη στη Βασιλική Γραμματικογιάννη

 

Ο Γιώργος Κολέμπας είναι Καθηγητής Μέσης Εκπαίδευσης με σπουδές οικολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φραγκφούρτης. Από το 1990 που εγκαταστάθηκε στο Πήλιο ασχολείται με την προώθηση και την οργάνωση της βιολογικής οικο-παραγωγής στην Ελλάδα. Για τον κύριο Κολέμπα, αλλά και για εμάς εδώ στο BIO, η επιστροφή στην αγροτο-οικο-γεωργία είναι η λύση όχι μόνο για την κλιματική κρίση και για την επισιτιστική ασφάλεια αλλά και για την επιβίωση των αγροτών. Επιστροφή στις παλιές αξίες λοιπόν για να προχωρήσουμε μπροστά. Για να προχωρήσουμε στο μέλλον. 

 

Στις προηγούμενες μέρες η προσοχή μας ήταν στραμμένη στη Σύνοδο COP27, ωστόσο από την ατζέντα της Διάσκεψης φαίνεται να απουσιάζει η εντατική γεωργία και η συμβολή της στην κλιματική κρίση. Έχετε ασχοληθεί με το θέμα της βιώσιμης καλλιέργειας σχεδόν σε όλη σας τη ζωή. Θα θέλατε να μας πείτε με ποιο τρόπο θα μπορούσε ο αγροδιατροφικός τομέας να συμβάλει στην ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής;

 

 Από τον κύκλο του άνθρακα βλέπουμε ότι υπάρχει ανταλλαγή μεταξύ ατμόσφαιρας και βιόσφαιρας. Ο άνθρακας αποσπάται από την ατμόσφαιρα βασικά μέσω της φωτοσύνθεσης στα φύλλα, κατά την οποία τα φυτά μετατρέπουν το ατμοσφαιρικό CO2 σε υδατάνθρακες. Η βλάστηση λοιπόν είναι καταρχήν αυτή που ρυθμίζει το ισοζύγιο ατμόσφαιρας -βιόσφαιρας και στη συνέχεια έχουμε τις επίγειες διεργασίες-ανταλλαγές με την υπόλοιπη βιομάζα και το ίδιο το έδαφος.

 

Από το συνολικό ποσό του οργανικού άνθρακα που παράγεται από τη φωτοσύνθεση το μισό περίπου παραμένει και αποθηκεύεται στη φυτική μάζα και ένα μέρος μετά τη γήρανση των φυτών καταλήγει στο έδαφος, στη λεγόμενη δεξαμενή «συντριμμιών» του άνθρακα και μετατρέπεται στον εδαφολογικό άνθρακα, που αποσυντίθεται πολύ πιο αργά. Ο εδαφολογικός άνθρακας αποτελεί τη δεξαμενή του αδρανή άνθρακα. Ο συνολικός άνθρακας του εδάφους είναι πολλαπλάσιος αυτού της βλάστησης.

 

Τα οικοσυστήματα δηλαδή λειτουργούν σαν αποθήκες άνθρακα;

 

Τα επίγεια οικοσυστήματα αποτελούν δεξαμενές άνθρακα. Με νεότερους υπολογισμούς θεωρείται ότι στα δάση μόνο «σταθμεύουν» περίπου 800 GT, περισσότερο και από την ατμόσφαιρα. Οι βιολογικές διεργασίες μπορούν να επηρεάσουν το ποσό του άνθρακα σε αυτές τις δεξαμενές, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, ενώ ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να παρέμβει και άμεσα για αύξηση του αποθηκευμένου άνθρακα σε αυτές. Οι καλλιέργειες και η παραγωγή τροφίμων θα είναι ο κατεξοχήν τομέας, όπου θα πρέπει να γίνουν μεγάλες αλλαγές ώστε να αυξηθεί ο αποθηκευμένος άνθρακας.

 

Η επιστροφή στην αγρο-οικολογική γεωργία σε μεγάλη κλίμακα θα μετρίαζε σε μεγάλο βαθμό τη σημερινή κλιματική κρίση. Η διεθνής οργάνωση των μικρών αγροτών Via Campesina πιστεύει ότι η αειφόρος, μικρής κλίμακας οικογενειακή γεωργία, θα συνεισφέρει σε μεγάλο βαθμό στην «ψύξη» της γης, γιατί είναι εντάσεως εργασίας και απαιτεί λίγα καύσιμα.

 

Πως αυτό θα γίνει εφικτό;

 

Οι τρέχουσες πολιτικές κατά των αγροτογεωργών, όπως οι νόμοι που ευνοούν την ιδιωτικοποίηση και την μονοπώληση των σπόρων και οι κανονισμοί για την προστασία των εταιρειών, οι οποίοι έχουν εξοντώσει τα παραδοσιακά συστήματα τροφίμων, θα έπρεπε να καταργηθούν. Οι υπάρχουσες τάσεις για αυξημένη συγκέντρωση της γης και για επέκταση της βιομηχανικής γεωργίας θα πρέπει να αντιστραφούν.

 

Θα πρέπει εκατομμύρια γεωργών - αγροτικών κοινοτήτων να αποκτήσουν τη δυνατότητα να επιστρέφουν στο έδαφος πάνω από 7 δισεκατομμύρια τόνους οργανικής ουσίας κάθε χρόνο.

 

Είναι απαραίτητη η εφαρμογή γεωργικών και εμπορικών πολιτικών σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο για την υποστήριξη της τοπικής παραγωγής- διανομής-αγοράς-κατανάλωσης τροφίμων με στόχο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αυτάρκεια.

 

Επίσης η «από-ανάπτυξη» στη παραγωγή κρέατος για μια ζωο-εκτροφή στα πλαίσια ολοκληρωμένων αγροκτημάτων, αλλά και των υδατοκαλλιεργειών –ιχθυοτροφείων είναι ουσιαστική.

 

Τέλος εκπαίδευση αντίστοιχη των πολυλειτουργικών αγροτών και των νέων γενιών μέσα από την αντίστοιχη στροφή του εκπαιδευτικού συστήματος.

 

Τότε η κρίση του κλίματος έχει μια πιθανή λύση: το έδαφος!

 

Να σημειωθεί επιπλέον ότι σύμφωνα με αναλύσεις το σημερινό εμπορικό σύστημα παραγωγής και διανομής της τροφής μπορεί και να είναι υπεύθυνο μέχρι και για το μισό των εκπομπών του «ισοδύναμου» διοξειδίου του άνθρακα. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ μόνο η ζωοεκτροφή εκπέμπει το 18% του «ισοδύναμου CO2» σε παγκόσμιο επίπεδο.

 

Επομένως;

 

Είναι καιρός να γυρίσουμε σελίδα και να δημιουργήσουμε ένα υγιέστερο πλανήτη, με τη βελτίωση των εδαφών, με τη βιώσιμη γεωργική παραγωγή για περισσότερα και καλύτερα τρόφιμα, στηριζόμενοι στη δυναμική των αγροτικών κοινοτήτων, των κοινοτικών-δημοτικών δικτύων παραγωγής διανομής και κατανάλωσης, της μικρής κλίμακας τοπικής αγοράς. Αν, ειδικά για τον ελληνικό αγροδιατροφικό τομέα, επιλέξουμε τη λεγόμενη «αγροτική» γεωργία και το τελικό επακόλουθο της την οικο-γεωργία. Η επιστροφή στην αγροτο-οικο-γεωργία, θα μας εξασφάλιζε και την ικανοποιητική παραγωγή τροφίμων και την αποφυγή της κλιματικής αλλαγής.

 

Για να παραχθεί μια θερμίδα φαγητού χρησιμοποιούνται δέκα θερμίδες ενέργειας που αυτή τη στιγμή προέρχεται κυρίως από ορυκτά καύσιμα. Συνεπώς για να πάμε σε μια γεωργία μηδενικών ρύπων θα πρέπει η παραγωγή να γίνεται με καθαρή ενέργεια. Υπάρχει η δυνατότητα στην ελληνική ύπαιθρο για αυτοπαραγωγή ενέργειας των καλλιεργητών και πόσος χρόνος θα χρειαστεί για να γίνει αυτή η μετάβαση;

 

Στις μέρες μας η μηχανοποιημένη παραγωγική διαδικασία της τροφής καταναλώνει κατά μέσο όρο περισσότερες μονάδες ορυκτής ενέργειας για να παραχθεί μία μονάδα διατροφικής ενέργειας. Αυτό μπορούσε να γίνεται όσο υπήρχαν ακόμα φθηνά ορυκτά καύσιμα και σε μεγάλες ποσότητες από τις εξορύξεις. Κάποια στιγμή η δαπάνη για να εξαχθεί π.χ. ένα βαρέλι πετρελαίου, θα ξεπεράσει την αξία της απόδοσης ενός βαρελιού, άρα η εξόρυξη, εκτός από αντιπεριβαλλοντική-αντικλιματική, θα γίνει και οικονομικά αντιπαραγωγική.

 

Από την άλλη η καλλιέργεια ενεργειακών φυτών για αγροκαύσιμα έχει σαν αποτέλεσμα οι γαιοκτήμονες του Νότου μαζί με τις πολυεθνικές των αυτοκινήτων του Βορρά να διεκδικούν μεγάλες εκτάσεις υπέρ του «οδηγού» και εις βάρος του «υποσιτισμένου».

Και στην Ελλάδα πολλοί αγρότες έχουν αρχίσει να καλλιεργούν ενεργειακά φυτά σε γη που θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν δημητριακά διατροφής με καλή απόδοση, χωρίς την υπερχρήση νερού-που χρειάζονται τα ενεργειακά φυτά-λόγω λειψυδρίας που έχουμε στη χώρα. Έτσι οι αγρότες μας θα μπορούσαν να παράγουν αιθανόλη και βιοαέριο για ενεργειακή χρήση, από τα φυτικά υπολείμματα των καλλιεργειών, τα οποία συνήθως καίνε για να προετοιμάσουν τα χωράφια για την επόμενη χρονιά. Επίσης η αγριοαγκινάρα σαν πολυετές φυτό που δεν χρειάζεται καθόλου νερό θα μπορούσε να είναι μια λύση για τους αγρότες που θέλουν να καλλιεργήσουν ενεργειακά φυτά. Βιοαέριο θα μπορούσαν να παράγουν και οι δήμοι από τα οργανικά απόβλητα των οικισμών και των πόλεων, ώστε να διατίθεται για θέρμανση και κίνηση με αλλαγή των κινητήρων.

Οι αγρότες θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ενεργειακή αυτονομία τους και με εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών συστημάτων στις στέγες και ταράτσες των σπιτιών, στις στέγες των αγροτικών υπόστεγων και αποθηκών, σε μη παραγωγική γη. Επίσης με εγκατάσταση μικρών ανεμογεννητριών-και όχι των φαραωνικών που εγκαθιστούν οι εταιρείες ΒΑΠΕ- σε ευνοϊκά σημεία μη παραγωγικής γης.

Όλα αυτά θα έπρεπε να έχουν γίνει…χθες. Αλλά ποτέ δεν είναι αργά, αν υπάρξει αντίστοιχη πολιτική βούληση.

 

Για τους αγρότες που ήδη έχουν επενδύσει σε αυτό το μοντέλο της εντατικής καλλιέργειας με βαριά γεωργικά μηχανήματα και πιθανόν και πολλά τραπεζικά δάνεια. Πως μπορούν αυτοί οι άνθρωποι να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα χωρίς να καταστραφούν οικονομικά;

 

Ήδη, οι μέχρι τώρα μικροαγρότες της ελληνικής υπαίθρου έχουν καταστραφεί οικονομικά. Η Ελλάδα από την ένταξη της στην Ε.Ε έλαβε 120 δις ευρώ σαν επιδοτήσεις. Από τα λεφτά αυτά τα 51,3 δις επέστρεψαν στις εταιρείες της Δ. Ευρώπης που προμηθεύουν τόσα χρόνια τη χώρα με εξοπλισμό, μηχανήματα και πρώτες ύλες. Η αγροτική παραγωγή αυξήθηκε, αλλά ταυτόχρονα έχει μεγαλώσει το χρέος των αγροτών στις τράπεζες. Με στοιχεία της πρώην Αγροτικής τράπεζας, το 70% της αγροτικής γης είναι υποθηκευμένο. Σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Αγροτικής Ανάπτυξης, 55.000 στρέμματα, για παράδειγμα στη Θεσσαλία, βρίσκονται στο στάδιο της ερημοποίησης, που σημαίνει νεκρή γη, όσο και να τη λιπαίνεις δεν αποδίδει πια.

 

Μόνο αν στραφούν στην αγρο-οικο-γεωργία, κυρίως οι νέοι αγρότες, θα βρουν λύση για να επιβιώσουν τα επόμενα χρόνια. Αυτό συνδέεται με την επιταχυνόμενη ανάγκη για συγκρότηση ενός νέου αγροτικού κινήματος με κύριο χαρακτηριστικό του την επαναφορά-επανάκτηση του μικρο-χωροτόπου από τους μικρούς αγρότες, στη βάση μιας γενικότερης «επανατοπικοποίησης» και «επανεδαφικοποίησης» της οικονομίας. Προς τη διεκδικητική αυτή κατεύθυνση διαμορφώνεται η τάση της αγροοικολογίας αλλά και οι άλλες εναλλακτικές αλληλοσυμπληρούμενες μορφές καλλιέργειας όπως η αει/μόνιμη καλλιέργεια-permaculture, οι κοινοτικά υποστηριζόμενες καλλιέργειες-ΚΥΓΕΩ, η αναγεννητική γεωργία, η ολιστική γεωργία κ.ά.

 

 

Η επερχόμενη επισιτιστική κρίση μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για τη μετάβαση σε μια βιώσιμη γεωργία;

 

Η επερχόμενη επισιτιστική-διατροφική κρίση, η οποία θα οξυνθεί γρήγορα λόγω και του πολέμου στην Ουκρανία, οφείλεται ταυτόχρονα και στην κλιματική αλλαγή λόγω πτώσης της παραγωγής τροφής, αλλά και στο υπάρχον εμπορικό σύστημα διανομής της που απορρίπτει στις χωματερές και τα σκουπίδια μέχρι και το 30% της παραγόμενης τροφής.

 

Στην Ευρώπη 88 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων καταλήγουν κάθε χρόνο στα σκουπίδια. Αποτέλεσμα αυτού είναι 14 δισ. στρέμματα- δηλαδή το 28% των καλλιεργούμενων εδαφών- χρησιμοποιούνται για παραγωγή 1,3 δισ. τόνων πεταμένης τροφής σε παγκόσμιο επίπεδο.

 

Για τη μετάβαση στη βιώσιμη γεωργία χρειάζεται γενικότερα να απορρίψουμε το καπιταλιστικό αναπτυξιακό μοντέλο παραγωγής, συσσώρευσης και κατανάλωσης. Να απορρίψουμε το μοντέλο της χημικής βιομηχανοποιημένης γεωργίας. Να επιλέξουμε την κατεύθυνση μιας αγροδιατροφικής οικονομίας των αναγκών και όχι των επιθυμιών, των μικρών αποστάσεων και της εγγύτητας μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης, της δίκαιης διανομής των τροφίμων –με αποφυγή των μεσαζόντων– μέσω δικτύων παραγωγο–αναλωτών και τοπικών αυτοδιαχειριζόμενων αγορών. Είναι ήδη υπαρκτά- αλλά μειοψηφικά –τα κινήματα σχετικά με την προσέγγιση της ολιγο-επάρκειας. Μπορεί να αναπτυχθούν παραπέρα ως «Κοινά» μέσω αναδιανομής των γαιών σε μικρά τμήματα, με επανατοπικοποίηση της παραγωγής, καθώς και με την οργάνωση της διανομής μέσω μικρών και απ’ ευθείας συστημάτων-δικτύων, που αναφερθήκαμε.

 

Η πανδημία ήταν από πολλές απόψεις είναι ένα κάλεσμα αφύπνισης της κοινωνίας για την ανάγκη αλλαγών. Βλέπουμε λοιπόν να ξεπηδούν διάφορα εγχειρήματα για τη δημιουργία οικοκοινοτήτων. Θα μπορούσε μια τέτοια στροφή της κοινωνίας να επιταχύνει τη μετάβαση σε μικρής κλίμακας καλλιέργειες με μηδενικές εκπομπές;

 

 Στην Ελλάδα της προηγούμενης οικονομικής κρίσης και των Μνημονίων επιτήρησης -από τους διεθνείς «επενδυτές» της «ανάπτυξης» και «φτωχοποίησης»- και της επερχόμενης πολλαπλής κρίσης στην μετα-κόβιτ εποχή, ο πρωτογενής τομέας μπορεί να γίνει ο εφαλτήρας για μια αναζωογόνηση και παραγωγική ανασυγκρότηση η οποία θα ξεκινούσε από τις τοπικές κοινωνίες.  Και για την αντιμετώπιση της επισιτιστικής κρίσης που έρχεται, αλλά και για μια απασχόληση μεγαλύτερου ποσοστού του πληθυσμού για την αντιμετώπιση της σημερινής ανεργίας.

 

Γενικότερα είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί στη χώρα όχι μόνο από επιλογή, αλλά κυρίως από ανάγκη, ένα ρεύμα αντίστροφης εσωτερικής μετανάστευσης, από τις πόλεις προς τη περιφέρεια για να υπάρξει αναζωογόνηση και της τοπικής κοινωνίας. Η αποκέντρωση όμως αυτή για να μπορεί να είναι λύση και για τους ανέργους των πόλεων-που δεν έχουν τους πόρους για μια τέτοια μετεγκατάσταση στην επαρχία- θα χρειαστεί αφενός να υποστηριχθεί και θεσμικά από το κράτος και αφετέρου να μη γίνεται ατομικά -γιατί έτσι δεν θα είναι βιώσιμη και η μιζέρια της πόλης μπορεί να συνεχιστεί με την ακόμη μεγαλύτερη μιζέρια της επαρχίας-αλλά ομαδικά. Με τη μορφή των οικοκοινοτήτων ή «διευρυμένων» οικογενειών που θα έχουν κοινό ταμείο.

Θα μπορούσαν να σχηματιστούν ομάδες νέων ανέργων των πόλεων που θα πλαισιώνονται και από μετανάστες και πρόσφυγες-που θα θέλουν να εγκατασταθούν στη χώρα χωρίς να επιδιώξουν να φύγουν για Ευρώπη-και να στηριχτούν για μια δημιουργική συλλογική εγκατάσταση στην ελληνική περιφέρεια. Να τους παραχωρηθούν από το κράτος και τους δήμους δημόσιοι ή δημοτικοί χώροι και παρατημένα κτήματα και εγκαταστάσεις -υπάρχουν πολλές ιδιοκτησίες που δεν έχει γίνει αποδοχή κληρονομιάς από τους κληρονόμους τους και έτσι έχουν μετατραπεί σε δημόσιες.

Θα ήταν μια διέξοδος και για τους νέους αλλά και για τον ελληνικό αγροδιατροφικό τομέα που δεν έχει ανθρώπους για να ασχοληθούν. Ιδίως στις ορεινές κοινότητες, όπου οι γερασμένοι αγρότες δεν έχουν νεανικά χέρια για να τους βοηθήσουν στις αγροτικές δουλειές και θα τα παρατήσουν, αν δεν το έχουν κάνει ήδη.