Από ανάγκη η στροφή προς την Τοπικοποίηση και την αυτάρκεια

 Για μεγάλο διάστημα, με την παγκοσμιοποίηση των κάθε είδους αγορών, το ενδιαφέρον του κόσμου σε κάθε γωνιά του πλανήτη και στην Ελλάδα, είχε στραφεί στην διασύνδεση και τη δικτύωση-ιδίως την ηλεκτρονική. Διακίνηση εμπορευμάτων μέσω παγκόσμιων αλυσίδων μεταφοράς και διανομής, πληροφόρηση-και προσωπική-μέσω των παγκοσμιοποιημένων κοινωνικών δικτύων κ.λπ.

Αλλά μετά την οικονομική κρίση και την όξυνσή της μέσω της υγειονομικής κρίσης, υπάρχει απρόσμενη αλλαγή κατεύθυνσης. Παντού μπαίνει το ερώτημα: Από τι μπορεί κανείς να ανεξαρτοποιηθεί;

Πραγματικά, υπάρχει στροφή σε νέους τρόπους ζωής, σε οικονομικά εγχειρήματα και μόδες που προωθούν την ανεξαρτησία και την αυτάρκεια του καθένα/μιας. «Κλείστε το Instagram και απεξαρτητοποιηθείτε από τις επιταγές των εικόνων», «ανεξαρτητοποιηθείτε από τις συγκρίσεις των προφίλ σας στο facebook γιατί σας αρρωσταίνουν», «απελευθερωθείτε από την ντοπαμίνη των ‘Likes’!», είναι συχνά τα συνθήματα.

Το γρήγορα αναπτυσσόμενο παγκόσμιο κίνημα των «φειδωλών»(«μινιμαλιστών»[1]) προσπαθεί να ξεφύγει από την αγορά εργασίας, όσο γίνεται πιο γρήγορα και να ανεξαρτητοποιηθεί από τους καταναγκασμούς της μισθωτής εργασίας. Σε όλο τον κόσμο, εκατομμύρια άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται αν και πόσο είναι διατεθειμένοι να εργάζονται με τους σημερινούς εξοντωτικούς ρυθμούς, προσπαθώντας να εξισορροπήσουν μεταξύ δουλειάς και προσωπικής ζωής. «Μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα με λιγότερα» είναι και το σύνθημα του «αποαναπτυξιακού» κινήματος στις «αναπτυγμένες» χώρες, το οποίο συμπληρώνεται και από το σύνθημα: «τα λιγότερα είναι συνήθως αρκετά». Αυτό το κίνημα συνδέει βέβαια την ποιότητα ζωής με το λιγότερο δυνατόν οικολογικό αποτύπωμα και για την αποφυγή της οικολογικής και κλιματικής καταστροφής.

Έτσι στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, την καλοκαιρινή περίοδο του '21, περισσότεροι από 24 εκατομμύρια εργαζόμενοι προχώρησαν στην μεγάλη «έξοδο». Στη Γερμανία, Ιαπωνία και άλλα πλούσια κράτη επίσης το φαινόμενο γιγαντώνεται και λόγω της πανδημίας του Κορονοϊού. Υπήρξε ακόμη μεγαλύτερη ψυχολογική κόπωση βλέποντας τη μείωση αποδοχών τους, ενώ αντίθετα παρατηρούσαν τους πλούσιους να αυξάνουν θεαματικά τα κέρδη τους και τους πολίτες να περνούν μαζικά στην ανεργία.

Στην Ευρώπη όπου τα προγράμματα απασχόλησης απέτρεψαν τις μαζικές απολύσεις που παρατηρήθηκαν στις ΗΠΑ, πολλοί νέοι αμφισβητούν το νόημα της σταδιοδρομίας. Στη ζώνη του ευρώ απασχολούνται πλέον περίπου 2 εκατομμύρια λιγότεροι εργαζόμενοι από ότι προ-κορωνοϊού.

Ο μεγάλος αριθμός εργαζομένων που εγκαταλείπουν τη δουλειά τους στις ΗΠΑ και την Ευρώπη είναι δομικό σημάδι αλλαγής στην ψυχολογία τους: αμφισβητείται το νόημα της μισθωτής εργασίας!. Και το πιο σημαντικό: στην Κίνα-τη Χώρα που έχει αναλάβει τον ρόλο του Κινητήρα του Καπιταλισμού- η αλλαγή της ψυχολογίας μπορεί να αποδειχθεί ακόμη πιο θεμελιώδης. Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια το Κομμουνιστικό Κόμμα προσπαθεί να εκτονώσει το «αόρατο» κίνημα του lie flat[2] με υποσχέσεις για διπλασιασμό του εισοδήματος του «μέσου» Κινέζου.

Στην Ελλάδα βέβαια, στα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων, με τη μεγάλη αύξηση της ανεργίας, οι νέοι δεν αμφισβήτησαν τη μισθωτή εργασία, το αντίθετο. Μόνο ένα μικρό μέρος των διπλωματούχων νέων και των ανέργων των πόλεων έφυγαν από τις πόλεις για να αναζητήσουν στην ελληνική επαρχία συνθήκες απεξάρτησης από την αγορά εργασίας και να δημιουργήσουν προοπτικές αυτάρκειας. Οι περισσότεροι πήραν τον δρόμο προς το εξωτερικό αναζητώντας στις ευρωπαϊκές χώρες θέσεις μισθωτής εργασίας ή σε ευρωπαϊκές επιχειρήσεις με θυγατρικές στη χώρα. Στη συνέχεια όμως και με την υγειονομική κρίση να ξεσπά και στην Ευρώπη, αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα με τους νέους της Ευρώπης.

Η υπαρξιακή απειλή από την πανδημία οδήγησε τους ανθρώπους να αρχίζουν να σκέφτονται και να συμπεριφέρονται διαφορετικά, μπροστά στην προοπτική του θανάτου. Άρχισαν να βλέπουν την καθημερινή τους εργασία και τα ωράριά της με πολύ διαφορετικό μάτι. Τα δύο τρίτα των «millennials»[3]  παραιτήθηκαν π.χ. από τη δουλειά τους το 2021 για λόγους ψυχικής υγείας, σύμφωνα με μια έρευνα. Το ποσοστό για τη « γενιά Z»[4]  ήταν ακόμη υψηλότερο, στο 81%. Η πίεση στους εργαζόμενους αυξήθηκε στο έπακρο στις ανεπτυγμένες χώρες, αν και αυτό συνέβαινε και πριν, εδώ και δεκαετίες.

Σε κάθε περίπτωση, οι ανησυχίες των νέων όχι μόνο σχετικά με την αξία της εργασίας, αλλά και την κατάρρευση της ανθρώπινης υγείας, των οικοσυστημάτων, του κλίματος και του πλανήτη, μπορεί —με τον καιρό— να επηρεάσουν την πορεία των καπιταλιστικών οικονομιών παντού στον κόσμο, με τρόπο που προς το παρόν δεν μπορεί να προβλεφθεί.

Το κίνημα της φυγής και της παραίτησης

Η Μεγάλη Παραίτηση είναι ένα φαινόμενο που συναντάται κυρίως στις ηλικίες κάτω των 40 ετών, που δεν κάνουν οικογένεια και δεν αγοράζουν καθόλου σπίτια ή το κάνουν πολύ αργότερα από τους γονείς. Όποιος/α μπορεί να βάλει στη σκεπή του ένα φωτοβολταϊκό σύστημα, θέλει να ανεξαρτητοποιηθεί από τις όλο και πιο αυξημένες τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος. Όποιος/α εξασφαλίζει ιδιόκτητο σπίτι ανεξαρτητοποιείται από την αυξητική πορεία των ενοικίων. Ναι, οι άνθρωποι προτιμούν πια και στον «αναπτυγμένο» κόσμο τα tiny house(μικροσκοπικά σπίτια) για να αποφύγουν τις επιβολές της αγοράς σπιτιών.

Οι αγορές δεν αντιμετωπίζονται πια σαν «ευκαιρίες», από τις οποίες μπορεί να επωφεληθεί κανείς συμμετέχοντας. Αντίθετα, για πολλούς νέους, αλλά και ενήλικες, έχουν μετατραπεί σε απειλή, ιδίως μετά την πιστωτική και δημοσιονομική κρίση του 2008-09 και την κρίση των ιδιωτικών χρεών με τις δημεύσεις κατοικιών από τις τράπεζες. Τώρα ο καθένας/μια προσπαθεί να βρει τρόπους επιβίωσης από τους καταναγκασμούς, τις πτωχεύσεις και τις επιβουλές των αγορών.

Πως μπορεί να μείνει αλώβητος κανείς από τις επιδιώξεις των αγορών; Μα με το να γίνει ανεξάρτητος και αυτάρκης, είναι η απάντηση πολλών. Αυτό ξεκίνησε κυρίως στην Μ. Βρετανία, η οποία «ανεξαρτητοποιήθηκε» από τις Βρυξέλλες. Οι Άγγλοι έβλεπαν π.χ. ότι σε πολλά βενζινάδικα δεν υπήρχε βενζίνη. Τότε, μέσα σε ένα μήνα-τον Σεπτέμβριο του 2021-μπήκαν στη κυκλοφορία τόσα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, όσα δεν είχαν αδειοδοτηθεί όλο το 2019. Οι εφημερίδες γράψανε ότι οι Άγγλοι θέλουν τώρα να «ανεξαρτητοποιηθούν από την κάνουλα των βενζινάδικων»[5]!

Με τις κοινότητες των «αστικών» και «περιαστικών» κήπων οι άνθρωποι άρχισαν να απελευθερώνονται από τις αλυσίδες τροφίμων που εμπορεύονται κηπευτικά από τη διεθνή αγορά. Και για την περίπτωση που ένα εμπορικό πλοίο μεταφοράς «κολλήσει» στη διώρυγα του Σουέζ-τα ΜΜΕ έχουν μεταδώσει τέτοια γεγονότα-θάπρεπε και τα καταστήματα τροφίμων σε κάθε περιοχή να παραιτηθούν από τις διεθνείς προμηθευτικές αλυσίδες και να στραφούν στα τοπικά προϊόντα διατροφής. Τοπικοποίηση-περιφερειοποίηση είναι το επίκαιρο σύνθημα!

Αυτού του είδους η ανεξαρτησία δεν είναι συνδεδεμένη με κάποιο ουτοπικό κοινωνικό μοντέλο, το οποίο είχε προσπαθήσει να υλοποιήσει το παλιότερο εναλλακτικό κίνημα της «εξόδου» -μετά τον Μάη του `68- της 10ετίας του 1970 με τα αστικά κοινόβια, τις οικοκοινότητες και τα αγροκτήματα κοινοκτημοσύνης και αυτάρκειας.[6]

Η ανεξαρτησία και η αυτάρκεια του σήμερα δεν είναι επιλεγμένος ευοίωνος τρόπος ζωής. Είναι μια φυγή με «τα βαγόνια του τρένου της ανάγκης». Όσοι/ες επιδιώκουν τη αυτάρκεια σήμερα, λένε στον εαυτό τους: «φύγε μακριά από τις αγορές» με τους θανατηφόρους νόμους και κανόνες τους, από τους οποίους αργά ή γρήγορα ο άνθρωπος καταστρέφεται-οικονομικά και ψυχικά.

Οι αγορές κατοικίας, ενοικίου, ενέργειας, εργασίας, οδηγούν τους εξαρτημένους από αυτές ανθρώπους στο “burn out”, σε βιολογική  και ψυχική εκμηδένιση-εξάντληση! Το ίδιο και οι αγορές ματαιοδοξίας και μόδας στο διαδίκτυο. Διαφορετικά από το κίνημα της ελπιδοφόρας «εξόδου» του παρελθόντος, το νέο κίνημα της «παραίτησης και της φυγής από τις αγορές» δημιουργείται από την άρνηση των καταναγκασμών τους και την αντίδραση στον τρόπο ζωής που τις συνοδεύουν.

Συχνά δεν είναι πολιτικό ή κοινοτικό αυτό το κίνημα. Λίγοι είναι αυτοί που προσπαθούν να συνδέσουν τη φυγή τους με την υλοποίηση ενός ευτοπικού τρόπου ζωής μαζί με άλλους, συλλογικά, πράγμα που θα ήταν πιο εύκολα πραγματοποιήσιμο. Οι περισσότεροι βρίσκουν ένα προσωπικό δρόμο για την «έξοδο κινδύνου». Ο αριθμός των ανθρώπων που αφήνουν τη μόνιμη κατοικία τους, γιατί δεν μπορούν να πληρώνουν τους φουσκωτούς λογαριασμούς της και να μείνουν στο Van τους, συνεχώς αυξάνει. Δεν θέλουν όμως να τους αποκαλούν «φυγάδες» ή «αναχωρητές», σαν κάποιους δηλαδή που απαρνούνται το σύστημα. Δεν ισχυρίζονται ότι γυρνάνε τα νότα τους στην υπάρχουσα κοινωνία, απλά απαλλάσσονται και ανεξαρτητοποιούνται από τις αγορές.

Για δεκαετίες, η ολοκληρωτική δικτύωση, η ψηφιακή δικτύωση 360 μοιρών[7] με την τεχνητή νοημοσύνη, την αυτοματοποίηση και τη ρομποτοποίηση της πνευματικής και σωματικής εργασίας, αντιμετωπίσθηκε από τον μέσο νέο ως πολλά υποσχόμενη εξέλιξη. Αντίθετα, αυτή η εξέλιξη είχε σαν συνέπεια αρνητική, τη διάλυση της κοινωνικής συνοχής. Η περιουσία των δέκα πιο πλούσιων ανθρώπων του κόσμου έχει διπλασιαστεί από την αρχή της πανδημίας, την ώρα που τα εισοδήματα του 99% της ανθρωπότητας μειώθηκαν, σύμφωνα με έκθεση της Oxfam που δημοσιεύθηκε αρχές του 2022[8]. Σύμφωνα με την ΜΚΟ, λόγω των ανισοτήτων πεθαίνουν “τουλάχιστον 21.000 άνθρωποι την ημέρα”, έναν αριθμό τον οποίο βασίζει στους θανάτους που καταγράφονται παγκοσμίως λόγω της έλλειψης πρόσβασης στην υγεία, της ενδοοικογενειακής βίας, της πείνας και της κλιματικής κρίσης.

Στα πλαίσια αυτών των εξελίξεων όμως, είναι πολλοί πια εκείνοι από τους «από κάτω», που αποκόμισαν την εντύπωση ότι οι επικρατούσες κοινωνικές σχέσεις που στηρίζονται στις αγορές, το δίκτυο και τις ψηφιακές πλατφόρμες είναι μια φυλακή: η συμμετοχή σε αυτές απαιτεί πλήρη υποταγή στους νόμους, στα μέτρα και τα σταθμά τους. Απαιτεί τη διάθεση προσωπικού χρόνου και μεγάλου μέρους της ζωής τους, τη διάθεση συνεχούς προσοχής και εστίασης στην εξασφάλιση της επιβίωσης χωρίς ποιότητα, τη διάθεση όλο και περισσότερων δεδομένων σαν περιουσιακών στοιχείων των εμπορικών εταιρειών και της ψηφιοποίησης των ατομικών ταυτοτήτων. Έτσι όποιος/α πια δεν έχει την αίσθηση ότι συμμετέχει κάπου ουσιαστικά-ακόμα και κατά τη διεκπεραίωση της homework του/της- αλλά είναι στη διάθεση ενός απρόσωπου συστήματος της εικονικής πραγματικότητας των προφίλ σε 24ωρη βάση, για αυτόν/ήν η έξοδος είναι ένας τρόπος να ξαναβρεί τον εαυτό και να αυτοκαθορισθεί δημιουργώντας συνθήκες αυτάρκειας στη ζωή του/της.

Αυτή όμως η φυγή και παραίτηση από τις επικρατούσες αγοραίες κοινωνικές σχέσεις του σήμερα, θα είναι και η βάση για τον μετασχηματισμό τους. Η βάση και για τη μετάβαση των υποκειμένων σε νέες τοπικοποιημένες κοινωνίες του αυτοκαθορισμού, της ισοκατανομής του λιγότερου, της επάρκειας και του μικρότερου οικολογικού αποτυπώματος.

---

[1] Στην Ιαπωνία, από την δεκαετία του 1990 εμφανίστηκε το κίνημα των freeters, οι οποίοι απέρριπταν την απαιτητική εργασία με τις κάθετες ιεραρχίες και τα 15ωρα. Θεωρούσαν ότι τους επιβάλλονταν λόγω της στασιμότητας της Γιαπωνέζικης οικονομίας και της απορρύθμισης της αγοράς εργασίας με λιγότερες μισθωτές θέσεις, περισσότερη εργασιακή ανασφάλεια και ελαστικότητα. Πριν και μέχρι το 2010, οι freeters μετεξελίχθηκαν στην «γενιά satori» - εμπνευσμένοι από τον ιαπωνικό βουδισμό «αναχωρητές»- που εγκατέλειψαν τα υλικά αγαθά. Θεωρούν τον εαυτό τους μινιμαλιστή, με λίγα ρούχα και περιορισμένη γκαρνταρόμπα. Κατηγορούνται ότι δεν βοηθούν αρκετά την οικονομία, επειδή ξοδεύουν λίγα.

[2] Στην Κίνα το κίνημα «lie flat» ( ή αλλιώς Tang ping) ξεκίνησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και συνεχώς επεκτείνεται. Αντιδρά στο εξαντλητικό πρόγραμμα εργασίας «996»—9 π.μ. έως 9 μ.μ., έξι ημέρες την εβδομάδα—των κινέζικων βιομηχανιών. Είναι όμως ταυτόχρονα και άρνηση της νέας γενιάς των Κινέζων στη συνεχή κοινωνική πίεση για καριέρα και πολλά λεφτά. Με μια έννοια είναι και μια εναλλακτική μορφή «απεργίας». Οι παλαιότερες γενιές τους κατηγορούν βέβαια -όπως και στον «αναπτυγμένο» κόσμο- ως προνομιούχους και τεμπέληδες.

[3] "Γενιά Υ" (Millennials): Γεννημένοι μεταξύ 1980 και τέλη της δεκαετίας του 1990.

[4]Generation Z: η δημογραφική ομάδα που διαδέχεται τους Millennials, με αφετηρία γεννήσεων στα τέλη της δεκαετίας του 1990 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2010.

[5] Στη Γαλλία το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων» αντιστάθηκε στην αύξηση των τιμών της βενζίνης και του ντίζελ και παρότι ήταν πολύ συγκρουσιακό με τα αιτήματά του, δεν μπόρεσε να βρει εναλλακτική, αν και ένα μέρος του εντάχθηκε μετά στο κίνημα της «αποανάπτυξης»

[6] Περισσότερα για το κίνημα αυτό βλέπετε το βιβλίο μας «Ο Σύγχρονος Κοινοτισμός» σελ. 99-122

[7] Βλέπε κεφάλαιο: Τεχνητή Νοημοσύνη-Ψηφιοποίηση-Αυτοματοποίηση-Ρομποτοποίηση και το μέλλον του καπιταλισμού και της εργασίας, στο βιβλίο μας ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, σελ28-40.

[8] “Η ενίσχυση των οικονομικών ανισοτήτων, των φυλετικών ανισοτήτων, των ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων και μεταξύ κρατών καταστρέφουν τον κόσμο μας”, κατήγγειλε η μη κυβερνητική οργάνωση στην έκθεσή της με τίτλο “Inequality Kills” (“Η ανισότητα σκοτώνει”). Πραγματικά: Ο πλούτος που έχουν συγκεντρώσει οι δισεκατομμυριούχοι σημείωσε από την αρχή της πανδημίας covid-19 “τη μεγαλύτερη αύξηση που έχει καταγράψει ποτέ, κατά 5 δισεκ. δολάρια, για να φτάσει στο υψηλότερο σημείο της”, τα 13,8 τρισεκ. δολάρια. Μεταξύ των δέκα πιο πλούσιων ανθρώπων, σύμφωνα με το περιοδικό Forbes, είναι ο Ίλον Μασκ, επικεφαλής της Tesla, ο Τζεφ Μπέζος της Amazon, ο Μπερνάρ Αρνό της LVHM, ο Μπιλ Γκέιτς της Microsoft, ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ της Facebook, o Γουόρεν Μπάφετ της Berkshire Hathaway και ο Λάρι Έλισον της Oracle.